Οι άνθρωποι πορεύονται στην ζωή τους με την μόνιμη απώλεια των αναμνήσεων που «έκτισαν» κατά την βρεφική και προσχολική ηλικία, σα να μην συνέβη απολύτως τίποτα.
Τι είναι, όμως, αυτό που οδηγεί στο συγκεκριμένο φαινόμενο, ωθώντας μας, αναπόφευκτα, σε… κενό μνήμης;
Ναι, αλλά δεν θυμόμαστε…
«Οι περισσότεροι ενήλικες δεν έχουν αναμνήσεις πριν από την ηλικία των δύο έως τριών ετών», λέει ο καθηγητής Qi Wang στο Πανεπιστήμιο Cornell. Μέχρι περίπου την ηλικία των επτά ετών, οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας είναι συνήθως αποσπασματικές.
Μέχρι σχετικά πρόσφατα, οι ερευνητές πίστευαν ότι οι νεαροί εγκέφαλοι δεν ήταν αρκετά ανεπτυγμένοι για να σχηματίσουν μόνιμες αναμνήσεις. Μελέτες όμως στη δεκαετία του 1980 έδειξαν ότι νήπια ηλικίας μόλις δύο ετών μπορούν να σχηματίσουν μνήμες και να ανακαλέσουν γεγονότα από μήνες νωρίτερα με μεγάλη λεπτομέρεια. Η έκθεση σε πρώιμο παιδικό τραύμα είναι επίσης καλά τεκμηριωμένο ότι αυξάνει τον κίνδυνο μετέπειτα άγχους και κατάθλιψης. Το παράδοξο της παιδικής αμνησίας, λέει η Cristina Alberini, καθηγήτρια νευρολογικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, είναι «πώς γίνεται αυτές οι εμπειρίες να επηρεάζουν τη ζωή μας για πάντα, αν ξεχαστούν;», αναφέρει δημοσίευμα του Guardian.
Η έρευνα της Alberini σε ζώα έχει διαπιστώσει ότι οι αναμνήσεις που σχηματίζονται κατά την περίοδο της βρεφικής αμνησίας αποθηκεύονται, στην πραγματικότητα, στον εγκέφαλο μέχρι την ενηλικίωση, ακόμη και αν δεν τις θυμάται κανείς συνειδητά. Τόσο στα ζώα όσο και στους ενήλικες ανθρώπους, ο σχηματισμός και η αποθήκευση μακροπρόθεσμων αναμνήσεων σχετικά με τις εμπειρίες της ζωής τους δεν είναι δυνατή χωρίς μια περιοχή του εγκεφάλου γνωστή ως ιππόκαμπος. Η εργασία του Alberini έδειξε ότι η περιοχή αυτή είναι επίσης σημαντική στις πρώιμες αναμνήσεις και υποδηλώνει ότι η παιδική αμνησία εμφανίζεται λόγω μιας κρίσιμης περιόδου όπου ο ιππόκαμπος αναπτύσσεται λόγω των νέων εμπειριών. «Αν τα παιδιά μαθαίνουν δύσκολες καταστάσεις στην πρώιμη παιδική ηλικία, ίσως δεν θυμούνται τις λεπτομέρειες, αλλά ο εγκέφαλός τους θα διαμορφωθεί σύμφωνα με αυτή την εμπειρία», αναφέρει.
Ο ρόλος των διαφορετικών εμπειριών
Οι διαφορετικές εμπειρίες μπορεί επίσης να εξηγούν γιατί η ηλικία στην οποία οι άνθρωποι ανακαλούν τις πρώτες τους αναμνήσεις ποικίλλει σημαντικά. Η Wang, ειδικός στον τρόπο με τον οποίο η κουλτούρα επηρεάζει την αυτοβιογραφική μνήμη, έχει δείξει ότι οι πρώτες αναμνήσεις στους Αμερικανούς χρονολογούνται σε ηλικία περίπου 3,5 ετών, σχεδόν έξι μήνες νωρίτερα από ό,τι στους Κινέζους. Οι αναμνήσεις των Αμερικανών τείνουν να είναι περισσότερο επικεντρωμένες στον εαυτό τους και συναισθηματικά επεξεργασμένες, ενώ οι αναμνήσεις των Κινέζων τείνουν να επικεντρώνονται σε συλλογικές δραστηριότητες και γενικές ρουτίνες, διαπίστωσε η ίδια.
«Στο ασιατικό πλαίσιο, η ταυτότητα και η αίσθηση του εαυτού καθορίζεται λιγότερο από το να είσαι μοναδικός, αλλά [περισσότερο] από τους ρόλους σου και τη σχέση σου με τους άλλους», λέει η Wang. Για το σκοπό αυτό, οι αναμνήσεις μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικές για τον καθορισμό της ταυτότητας παρά για την ενημέρωση της συμπεριφοράς και τη μετάδοση μαθημάτων. «Αν θέλετε να χρησιμοποιήσετε τη μνήμη για να κατασκευάσετε μια μοναδική αίσθηση ταυτότητας, πιθανότατα θυμάστε πολλές ιδιοσυγκρασιακές λεπτομέρειες», λέει η Wang.
Η επιρροή των γονιών στις αναμνήσεις
Μια άλλη εξήγηση για την ασυμφωνία φαίνεται να είναι ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς συζητούν τις εμπειρίες του παρελθόντος με τα παιδιά τους. Στους Μαορί της Νέας Ζηλανδίας, οι πρώτες αναμνήσεις εμφανίζονται νωρίτερα απ’ ό,τι σε όσους έχουν ευρωπαϊκό υπόβαθρο, σε ηλικία περίπου 2,5 ετών. Η καθηγήτρια Elaine Reese στο Πανεπιστήμιο του Otago, η οποία μελετά την αυτοβιογραφική μνήμη σε παιδιά και εφήβους, επισημαίνει ότι δίνεται μεγάλη έμφαση στις προφορικές παραδόσεις στην κουλτούρα των Μαορί, αλλά και στις λεπτομερείς συζητήσεις όταν αναπολούν γεγονότα του παρελθόντος.
Η Reese έχει παρακολουθήσει ομάδες παιδιών από τη νηπιακή ηλικία έως την εφηβεία, διαπιστώνοντας ότι τα άτομα που είχαν πλουσιότερα αφηγηματικά περιβάλλοντα στην παιδική ηλικία μπορούσαν να ανακαλέσουν νωρίτερα και πιο λεπτομερείς πρώτες αναμνήσεις ως έφηβοι. Αυτό ίσχυε για τα παιδιά των οποίων οι μητέρες έκαναν ανοιχτές ερωτήσεις και ήταν πιο λεπτομερείς όταν μιλούσαν για κοινές εμπειρίες του παρελθόντος, καθώς και για τα παιδιά που μεγάλωσαν σε νοικοκυριά με διευρυμένη οικογένεια.
«Γνωρίζουμε ότι από τη στιγμή που [τα παιδιά] είναι, ας πούμε, μωρά έξι μηνών, είναι ικανά για κάποιου είδους νοητική απεικόνιση κάποιου γεγονότος που συνέβη την προηγούμενη ημέρα ή εβδομάδα», λέει η Reese. «Το να πάρουν αυτή τη νοητική εικόνα και να την περιγράψουν με λέξεις είναι νομίζω πολύ σημαντικό για να τα βοηθήσουν να διατηρήσουν αυτή τη μνήμη για όλη τους τη ζωή».
Ο τρόπος λειτουργίας του εγκεφάλου
Ο εγκέφαλος αποτυπώνει τις αναμνήσεις όχι ως διακριτά αρχεία όπως σε έναν υπολογιστή αλλά ως δίκτυα νευρώνων σε ολόκληρο τον εγκέφαλο. Η ανάκληση μιας μνήμης ενεργοποιεί αυτά τα δίκτυα και ενισχύει τους δεσμούς μεταξύ των νευρώνων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η μνήμη είναι σταθερή: «Κάθε φορά που ανακαλείτε μια μνήμη και τη σκέφτεστε, την αλλάζετε», λέει η Reese.
Οι επαναλαμβανόμενες προτάσεις μπορούν να οδηγήσουν τους ανθρώπους να δημιουργήσουν εικόνες και να σχηματίσουν ψευδείς αναμνήσεις, λέει η Wang, αναφέροντας μια διάσημη περίπτωση του Jean Piaget, του επιδραστικού ψυχολόγου για την ανάπτυξη των παιδιών. Ο Piaget είχε μια σαφή ανάμνηση της νταντάς του να αποκρούει έναν επίδοξο απαγωγέα όταν ήταν δύο ετών – αλλά χρόνια αργότερα, ομολόγησε ότι είχε κατασκευάσει την ιστορία.
Σε μια έρευνα του 2018, το 39% των ερωτηθέντων ανέφερε ότι οι πρώτες τους αναμνήσεις συνέβησαν σε ηλικία δύο ετών ή μικρότερη. Οι ερευνητές πρότειναν ότι οι «απίθανα πρώιμες» αναμνήσεις, όπως οι αναμνήσεις ότι τα παιδιά τα έσπρωχναν σε καροτσάκι ή περπατούσαν για πρώτη φορά, ήταν πιθανότατα φανταστικές και βασίζονταν σε φωτογραφίες ή οικογενειακές ιστορίες. Όμως, αν και η μνήμη είναι εύπλαστη και τα μικρά παιδιά είναι πιο υποβλητικά, «η σύγχυση δεν είναι τόσο συνηθισμένη», λέει η Wang. «Υπό κανονικές συνθήκες, ακόμη και τα παιδιά δεν παίρνουν ως δεδομένο ό,τι τους λέτε και ενσωματώνουν αυτές τις αναμνήσεις».
Αν λοιπόν οι εμπειρίες από τα πρώτα μας ορόσημα – τα πρώτα γενέθλια, τα πρώτα βήματα, το πρώτο ταξίδι στην παραλία – φαίνεται να είναι αποθηκευμένες κάπου στον εγκέφαλο, γιατί δεν μπορούμε να έχουμε συνειδητή πρόσβαση σε αυτές; Ενώ οι ψυχολόγοι λένε ότι μπορεί να είναι προσαρμοστικό να ξεχνάμε, αυτό δεν εξηγεί γιατί οι αναμνήσεις που σχηματίζονται πριν από την ηλικία των επτά ετών φαίνεται να αποσυντίθενται ταχύτερα από ό,τι όταν είμαστε ενήλικες. H Alberini υποθέτει ότι οι πρώιμες μη ανακληθείσες αναμνήσεις μπορεί να λειτουργούν ως σχήματα πάνω στα οποία χτίζονται οι αναμνήσεις των ενηλίκων. Όπως τα θεμέλια ενός σπιτιού, παραμένουν κρυμμένα αλλά ζωτικής σημασίας.
*Από την Βασιλική Δρίβα
