Η αλήθεια είναι ότι όλοι θα θέλαμε να καθυστερήσουμε το χρόνο που περνά από πάνω μας. Και πιθανόν να μην είναι μακριά η στιγμή που θα παίρνουμε ένα χάπι ή θα κάνουμε ένα εμβόλιο και θα τον γυρίζουμε πίσω, με εμφανή τα νεανικότερα εξωτερικά χαρακτηριστικά μας. Όμως, μέχρι να συμβεί και να επιτυγχάνεται με ασφαλή τρόπο κάτι τέτοιο, η πιο σημαντική προσπάθεια που γίνεται από τις πολιτισμένες κοινωνίες είναι οι ηλικιωμένοι να παραμένουν υγιείς και δραστήριοι μέχρι τα βαθιά γεράματα. Αυτός είναι ένας πιο ρεαλιστικός και καλύτερος στόχος από το να επιδιώκουμε να ζήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο: να ζούμε καλά μεγαλώνοντας. Με αυτήν τη σκέψη, έχει γίνει πράξη και δράση η ενεργός γήρανση, μια έννοια που υιοθετήθηκε από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία όχι μόνο επιτρέπει στα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας να είναι δραστήρια μέχρι τα βαθιά τους γεράματα, αλλά «επιβάλλει» και στις κοινωνίες να μην παροπλίζουν και να μη δημιουργούν συνθήκες ηλικιακού ρατσισμού στους ανθρώπους άνω των 60 ετών.

Τι είναι λοιπόν η ενεργός γήρανση

Όπως ορίζει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, «η ενεργός γήρανση αποτελεί διαδικασία κατά την οποία οι δυνατότητες υγείας, συμμετοχής και ασφάλειας βελτιστοποιούνται ώστε να βελτιωθεί και η ποιότητα ζωής των ανθρώπων κατά τη γήρανση. Αφορά τόσο άτομα όσο και ομάδες πληθυσμού. Η ενεργός γήρανση επιτρέπει στους ανθρώπους να συνειδητοποιούν τις δυνατότητές τους για σωματική, κοινωνική και ψυχική ευεξία καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους και να συμμετέχουν στην κοινωνία, η οποία πρέπει να τους παρέχει επαρκή προστασία, ασφάλεια και φροντίδα όταν χρειάζονται».

Η λέξη «ενεργός» αναφέρεται στη διαρκή συμμετοχή σε κοινωνικά, οικονομικά, πολιτιστικά και πνευματικά ζητήματα, σε όλα όσα έχουν να κάνουν με τον πολίτη όχι μόνο σε επίπεδο ικανότητας φυσικής δραστηριότητας ή ενσωμάτωσης στο εργατικό δυναμικό. Όσοι συνταξιοδοτούνται, αλλά και όσοι αντιμετωπίζουν προβλήματα υγείας ή ζουν με αναπηρίες μπορούν να παραμένουν ενεργά συνεισφέροντες στις οικογένειες, στους συναδέλφους, στις κοινότητες και στη χώρα τους.

Γι’ αυτό και η διαδικασία της ενεργού γήρανσης εξελίσσεται μέσα στο πλαίσιο φίλων, συνεργατών, γειτόνων και μελών της οικογένειας. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η αλληλεξάρτηση καθώς και η αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών είναι σημαντικές αρχές της.

Μια μελέτη σε 660 άτομα που κράτησε δεκαετίες και δημοσιεύτηκε το 2002 έδειξε ότι όσοι είχαν θετικές πεποιθήσεις γύρω από τη γήρανση έζησαν επτάμισι χρόνια περισσότερο από εκείνους που ένιωθαν αρνητικά για αυτήν. Η έρευνα διαπίστωσε ότι η θετική νοοτροπία προς τη γήρανση σχετίζεται με χαμηλότερη αρτηριακή πίεση, γενικά μεγαλύτερη και υγιέστερη ζωή και μειωμένο κίνδυνο εμφάνισης άνοιας. Παρατήρησε επίσης ότι τα άτομα με καλύτερη αντίληψη για τη γήρανση είναι πιο πιθανόν να λάβουν προληπτικά μέτρα υγείας –όπως η άσκηση–, τα οποία, με τη σειρά τους, μπορεί να τα βοηθήσουν να ζήσουν περισσότερο.

Τα στοιχεία της ενεργού γήρανσης ή, αλλιώς, του παραγωγικού γήρατος είναι η υγεία (σωματική, ψυχική και κοινωνική), η δημιουργικότητα και το ευ ζην. Και καθώς το παιδί του σήμερα είναι ο συνταξιούχος του αύριο, το παραγωγικό γήρας είναι κάτι που χτίζεται σταδιακά και αποτελεί απόρροια μιας ενεργητικής και δραστήριας ζωής στην ολότητά της.

Οι προσωπικές μας πεποιθήσεις

Δεν είναι μόνο τι κάνει η κοινωνία όπου ζούμε για μας, είναι και το τι κάνουμε εμείς και η νοοτροπία που έχουμε σχετικά με το πώς θα ζήσουμε καλύτερα καθώς μεγαλώνουμε. Δεν μπορούμε να σταματήσουμε την πορεία του χρόνου, αλλά δεν χρειάζεται να φοβόμαστε. Ακολουθούν μερικοί τρόποι που θα μας βοηθήσουν να αλλάξουμε τις πεποιθήσεις μας για να μπορέσουμε να αλλάξουμε και τη ζωή μας:

Παρατηρούμε από πού προέρχονται οι ηλικιακές μας αντιλήψεις: Από τον αδιάκριτο γείτονά μας μέχρι τον έφηβο συγγενή μας, τα στερεότυπα της ηλικίας είναι παντού. «Οι αρνητικές πεποιθήσεις όμως για τα γηρατειά μπορούν να επηρεάσουν την άποψή μας για τη διαδικασία ενεργού γήρανσης και την υγεία μας», υποστηρίζει η συγγραφέας του βιβλίου «Breaking the age code: How your age beliefs determine how long and well you live» («Σπάζοντας τον ηλικιακό κώδικα: Πώς οι πεποιθήσεις σας για την ηλικία καθορίζουν πόσο πολύ και πόσο καλά ζείτε») και καθηγήτρια επιδημιολογίας στο Yale Μπέκα Λέβι. Σύμφωνα με μια μελέτη του 2009, για παράδειγμα, οι άνθρωποι που στα 30 τους είχαν αρνητικά στερεότυπα γήρανσης αντιμετώπιζαν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες ενός καρδιαγγειακού επεισοδίου, όπως εμφράγματος ή εγκεφαλικού, αργότερα στη ζωή τους από εκείνους με θετικά. Για να αλλάξουμε τις αρνητικές απόψεις μας για το γήρας, πρέπει πρώτα να τις συνειδητοποιήσουμε.

Μπορούμε να δοκιμάσουμε να κρατάμε ένα «ημερολόγιο πεποιθήσεων για θέματα ηλικίας», στο οποίο θα καταγράφουμε την εικόνα ενός ηλικιωμένου ατόμου έτσι όπως τη βλέπουμε μέσα από μια ταινία, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή σε μια συνομιλία. Στη συνέχεια, ρωτάμε τον εαυτό μας αν αυτή η εικόνα είναι αρνητική ή θετική και αν το άτομο θα μπορούσε να είχε παρουσιαστεί διαφορετικά. Ο απλός εντοπισμός των πηγών των αντιλήψεών μας για το γήρας θα μας βοηθήσει να απομακρυνθούμε από τις αρνητικές ιδέες. Γιατί οι άνθρωποι μπορούμε να ενισχύσουμε τις θετικές πεποιθήσεις μας σε σχέση με το συγκεκριμένο θέμα σε οποιαδήποτε ηλικία. Σε μια μελέτη του 2014, εκατό ενήλικοι με μέση ηλικία τα 81 που εκτέθηκαν σε θετικές εικόνες γήρανσης εμφάνισαν βελτιωμένη αντίληψη για αυτήν αλλά και καλύτερη σωματική λειτουργία.

Βρίσκουμε υγιή πρότυπα ανθρώπων μεγαλύτερης ηλικίας: Αν συνδέουμε τη γήρανση μόνο με απώλεια ή περιορισμό, σίγουρα δεν έχουμε την πλήρη εικόνα. Ψάχνουμε γύρω μας και στρέφουμε την προσοχή μας σε ανθρώπους που μεγαλώνουν παραμένοντας ενεργοί. Δεν χρειάζεται να βρούμε ένα άτομο που κάνει σέρφιγκ στα 90 του, μπορεί να είναι κάποιος/α που παρακολουθεί μάθημα γιόγκα κάθε εβδομάδα ή είναι εθελοντής για ένα σκοπό. Οι ειδικοί προτείνουν να βρούμε πέντε ηλικιωμένους οι οποίοι έχουν κάνει κάτι που θεωρούμε εντυπωσιακό ή διαθέτουν μια ιδιότητα που θαυμάζουμε – είτε έχουν ερωτευτεί αργότερα στη ζωή τους είτε δείχνουν αφοσίωση στους άλλους ή διατηρούν τη δέσμευσή τους να είναι πάντα σε καλή φυσική κατάσταση.

Δεν μπερδεύουμε την τοξική θετικότητα με την αισιοδοξία

Έρευνες δείχνουν ότι οι αισιόδοξες γυναίκες είναι πιο πιθανόν να ζήσουν μετά τα 90 σε σχέση με τις πιο απαισιόδοξες, ανεξάρτητα από τη φυλή ή την εθνικότητα. Αλλά το να σκεφτόμαστε πιο θετικά για τη γήρανση δεν σημαίνει ότι σκεφτόμαστε και ουτοπικά χρησιμοποιώντας φράσεις όπως «δεν έχεις γεράσει!». Αντίθετα, προσπαθούμε να δούμε την πραγματικότητα με ειλικρίνεια και αισιοδοξία. Αν, π.χ., αισθανόμαστε απογοητευμένες που στα 70 μας δεν παίζουμε τένις τόσο καλά όσο παλαιότερα, λέμε στον εαυτό μας: «Όχι, η αλήθεια είναι ότι δεν μπορώ να παίξω τένις όπως όταν ήμουν 50 ετών και μπορώ μόνο για 10 λεπτά. Όμως μπορώ ακόμη να παίξω».

Δεν απορρίπτουμε τα οφέλη του να μεγαλώνουμε

Επικεντρωνόμαστε σε αυτά που κερδίζουμε με τα χρόνια. Όπως αποδεικνύει η έρευνα, η συναισθηματική ευεξία γενικά αυξάνεται με την ηλικία και ορισμένες πτυχές της εμπειρίας που αποκτάμε μεγαλώνοντας συμβάλλουν στην επίλυση διαφορών. Με τον καιρό, δεν αποκλείεται να αναπτύξουμε περισσότερη ανθεκτικότητα, όμως ενεργός γήρανση δεν συνεπάγεται ότι δεν θα αρρωστήσουμε, δεν θα αντιμετωπίσουμε απώλειες ή δεν θα χρειαστούμε φροντίδα κάποια στιγμή. Ούτε η αλλαγή οποιασδήποτε νοοτροπίας είναι εύκολη, μπορούμε ωστόσο να δούμε τον εαυτό μας πιο καθαρά ως ένα άτομο με εμπειρία και σοφία που κατακτήθηκαν στο πέρασμα των χρόνων.

Η Ευρώπη αρωγός της ενεργού γήρανσης

Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός γερνά γρήγορα. Ο αριθμός των Ευρωπαίων ηλικίας άνω των 65 ετών θα διπλασιαστεί τα επόμενα πενήντα χρόνια και των άνω των 80 θα τριπλασιαστεί. Το προσδόκιμο επιβίωσης θα συνεχίσει να αυξάνεται, αλλά τα ανθυγιεινά χρόνια αποτελούν περίπου το 20% της ζωής ενός ανθρώπου. Η ενεργός και υγιής γήρανση αποτελεί κοινωνική πρόκληση που μοιράζονται όλες οι ευρωπαϊκές χώρες, αλλά και ευκαιρία.

Μια ευκαιρία για την Ευρώπη να παρέχει καινοτόμους λύσεις και οι δράσεις της να γίνουν μια καλή πρακτική για όλο τον κόσμο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση στέκεται από πολύ νωρίς αρωγός αυτής της προσπάθειας. Το 2009 καθιερώθηκε για πρώτη φορά η Ευρωπαϊκή Ημέρα για την Ενεργό Γήρανση και την Αλληλεγγύη μεταξύ των Γενεών, η οποία γιορτάζεται στις 29 Απριλίου. Η γήρανση του πληθυσμού δεν αφορά πλέον μόνο τους ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας και πρέπει να αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες της διαγενεακής συνεργασίας με τους νέους προς όφελος όλων των κοινωνικών ομάδων.

Το κάθε άτομο είναι μοναδικό και η επικοινωνία και η σύνδεση με τους άλλους είναι μια συνεχής αμφίδρομη μάθηση για όλους. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση, έχοντας ορίσει το 2012 ως Έτος Ενεργού Γήρανσης και Αλληλεγγύης μεταξύ των Γενεών, κάθε χρόνο επιδιώκει να αυξάνει την ευαισθητοποίηση σχετικά με τη συμβολή των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας στην κοινωνία και να προωθεί μέτρα που δημιουργούν καλύτερες ευκαιρίες για να παραμένουν ενεργά αυτά τα άτομα.

Η συγκεκριμένη προσπάθεια καλύπτει τρεις διαστάσεις της ενεργού γήρανσης:

  1. Απασχόληση: Ενθάρρυνση των ατόμων μεγαλύτερης ηλικίας να εξακολουθούν να απασχολούνται με τη βελτίωση και την προσαρμογή των συνθηκών εργασίας στην κατάσταση υγείας τους και τις ανάγκες τους, την αναβάθμιση των δεξιοτήτων τους με καλύτερη πρόσβαση στη διά βίου μάθηση και την επανεξέταση των συστημάτων φορολόγησης και παροχών για να διασφαλιστεί ότι υπάρχουν επαρκή κίνητρα για παράταση του επαγγελματικού βίου.
  2. Συμμετοχή στην κοινωνία: Αναβάθμιση των ευκαιριών και των προϋποθέσεων ώστε τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας να μπορούν να συμβάλλουν στην κοινωνία ως εθελοντές ή ως οικογενειακοί βοηθοί και να συμμετέχουν σε όλες τις πτυχές της, αποφεύγοντας έτσι την απομόνωση και πολλά από τα συναφή προβλήματα και κινδύνους.
  3. Ανεξάρτητη διαβίωση: Προώθηση της υγείας και προληπτική ιατρική με μέτρα που μεγιστοποιούν τα έτη υγιούς ζωής και προλαμβάνουν την εξάρτηση, καθώς και έρευνα ώστε το περιβάλλον (δημόσια κτίρια, υποδομές, μεταφορές) να γίνει πιο φιλικό προς τους ηλικιωμένους και να τους επιτρέπει να παραμένουν, κατά το δυνατόν, ανεξάρτητοι.

Συμβουλές για ενεργό γήρανση

  • Υγιεινή διατροφή: Πρέπει να είναι πλήρης, ισορροπημένη, επαρκής και ποικίλη. Η μεσογειακή διατροφή ειδικότερα προτείνεται για την προαγωγή της υγιούς γήρανσης επειδή σχετίζεται με χαμηλότερο κίνδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα.
  • Φυσική άσκηση μέτριας έντασης: Η έρευνα δείχνει ότι ακόμα και μια ελαφρά αύξηση της άσκησης έχει οφέλη τόσο στην ψυχική όσο και στη σωματική υγεία και συνδέεται με την καθυστέρηση πολλών αλλαγών που έρχονται με την ηλικία, όπως η κατάπτωση και η πιθανή εξάρτηση.
  • Συζητήσεις, επικοινωνία και χόμπι: Κάθε κουβέντα μετρά… Όπως αναφέρουν μελέτες, η κοινωνική αλληλεπίδραση είναι απαραίτητη για την καλή υγεία. Το να μιλάμε με τους φίλους μας σε ένα καφέ ή με έναν άγνωστο στη βιβλιοθήκη, αντί να καθόμαστε μόνοι μας με τις σκέψεις μας στο σπίτι, είναι σημαντικό. Όσον αφορά τους ηλικιωμένους, αποκτούν διάθεση για ζωή, δεν νιώθουν απομονωμένοι και στο περιθώριο και μπορούν να δημιουργούν κοινωνικές επαφές με αφετηρία κάποιο κοινό ενδιαφέρον, όπως, για παράδειγμα, μια κινηματογραφική ταινία.
  • Βόλτες στη φύση: Μια ανάλυση περισσότερων από εκατό μελετών συμπέρανε ότι ο χώρος πρασίνου είναι ευεργετικός για την ψυχική και τη σωματική υγεία, είτε ασκούμαστε εκεί είτε απλώς απολαμβάνουμε την ύπαιθρο. Ακόμα και μια βόλτα γύρω από το τετράγωνο στο φως του ήλιου, εκτός από καθαρό αέρα, δίνει ευκαιρίες για προώθηση κοινωνικών δεξιοτήτων που κάνουν καλό στην ψυχική υγεία και τη λειτουργία του εγκεφάλου.
  • Δραστήριος νους: Η διανοητική δραστηριότητα όπως η ανάγνωση, τα παζλ, η μαγειρική πάνω σε μια νέα συνταγή, το πλέξιμο και η εκμάθηση δεξιοτήτων όπως η χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών βοηθά στην υγεία του εγκεφάλου. Η μάθηση δεν πρέπει να τελειώνει ποτέ. Ο μόνος κανόνας για την ενεργό γήρανση είναι να παραμένουμε δραστήριοι στο σώμα και το μυαλό όσο περισσότερο μπορούμε, στο μέγιστο των δυνατοτήτων μας. Επίσης, δεν πρέπει να συγκρίνουμε τον εαυτό μας με τους άλλους – αυτό που είναι εύκολο για ένα άτομο μπορεί να είναι απαιτητικό για κάποιο άλλο.
  • Εθελοντισμός: Μελέτες ισχυρίζονται ότι ο εθελοντισμός ως δράση στο πλαίσιο της ενεργού γήρανσης προάγει τη σωματική και την ψυχική υγεία, αναβαθμίζοντας μάλιστα την ποιότητα ζωής. Επιπλέον, φαίνεται ότι υπάρχει συσχέτιση του εθελοντισμού στα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας με τη μείωση της κατάθλιψης. Άλλες έρευνες δείχνουν ότι άνθρωποι με χρόνια προβλήματα υγείας ωφελούνται μέσα από τη συμμετοχή τους σε εθελοντικές δράσεις.
  • Διαγενεακή αλληλεπίδραση: Όλοι είμαστε χρήσιμοι. Οι νεότεροι έχουν τη δυνατότητα να διδαχθούν τέχνες και ιστορία από τους μεγαλύτερους. Αντίστοιχα, οι μεγαλύτεροι μπορούν να εξοικειωθούν με το χειρισμό της πιο πρόσφατης τεχνολογίας μέσω των νεότερων. Δεν είναι λίγα άλλωστε τα παραδείγματα από επιμορφωτικά προγράμματα διά βίου μάθησης με αλληλεπίδραση ατόμων διαφορετικών ηλικιών.