Το στρες και η κατάθλιψη έχουν λάβει πανδημικές διαστάσεις, καθώς, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Ινστιτούτου Μέτρησης και Αξιολόγησης Υγείας, εθνικού οργανισμού δημόσιας υγείας των ΗΠΑ, το 4% του παγκόσμιου πληθυσμού πάσχει από κατάθλιψη και το 5% από αγχώδεις διαταραχές, ενώ τα ποσοστά φαίνεται να είναι αρκετά υψηλότερα στις δυτικοποιημένες χώρες.
Αυτά τα δεδομένα έχουν οδηγήσει την επιστημονική κοινότητα σε μεγαλύτερη διερεύνηση των αιτιών και των μηχανισμών που συνδέονται με αυτές τις καταστάσεις, με τις περισσότερες έρευνες να εστιάζουν στη σύνδεση της ψυχικής μας υγείας με το εντερικό μας μικροβίωμα.
Έντερο: o δεύτερος εγκέφαλος
Τον όρο «δεύτερος εγκέφαλος» για το έντερο δημιούργησε και καθιέρωσε το 1996 ο δρ Μάικλ Γκέρσον, ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές στο χώρο της νευρογαστρεντερολογίας.
Η βάση αυτού του ορισμού ήταν η ανακάλυψη του γεγονότος ότι το εντερικό νευρικό σύστημα είναι τόσο ισχυρό που μπορεί να συντονίσει πλήθος λειτουργιών με ελάχιστη βοήθεια από το κεντρικό νευρικό σύστημα (εγκέφαλος και νωτιαίος μυελός).
Τόσο ο δρ Γκέρσον όσο και άλλοι συνάδελφοί του στον 20ό και κυρίως στον 21ο αιώνα ασχολήθηκαν και συνεχίζουν να ασχολούνται με την αποκρυπτογράφηση ενός πολύπλοκου συστήματος που ίσως αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση πολλών φυσιολογικών αλλά και νοσηρών καταστάσεων που θα μπορούσαν να συνδέονται με το έντερο και το οποίο καλείται άξονας εντέρου-εγκεφάλου (gut-brain axis). Αυτός ο άξονας, ο οποίος συμβάλλει στην αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ των δύο οργάνων, είναι ιδιαίτερα περίπλοκος καθώς εμπλέκει διάφορα συστήματα του οργανισμού, όπως το νευρικό, το ανοσοποιητικό και το ενδοκρινικό.
Η πολύπλοκη αυτή επικοινωνία μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου γίνεται μέσω ορισμένων ουσιών, όπως το GABA, η ντοπαμίνη, η νορεπινεφρίνη, η σεροτονίνη, η ισταμίνη, τα λιπαρά οξέα βραχείας αλύσου (SCFAs), η τρυπτοφάνη και τα δευτερογενή λιπαρά οξέα.
Αυτές οι ουσίες που διαμεσολαβούν την επικοινωνία μεταξύ «πρώτου» και «δεύτερου» εγκεφάλου και οι οποίες είναι εξαιρετικά σημαντικές για τον οργανισμό μας παράγονται από το εντερικό μας μικροβίωμα.
Ένας πραγματικός θησαυρός για τον οργανισμό μας
Το εντερικό μικροβίωμα ή μικροχλωρίδα αποτελεί το σύνολο των καλών και κακών μικροοργανισμών που ζουν στο έντερό μας.
Όταν αυτά βρίσκονται σε ισορροπία, δηλαδή τα καλά υπερτερούν των κακών, το έντερό μας είναι υγιές.
Όταν όμως η ισορροπία τους διαταραχθεί για διάφορους λόγους, τότε λέμε ότι υπάρχει δυσβίωση στην εντερική μας μικροχλωρίδα, η οποία φαίνεται να συνδέεται με διάφορα νοσήματα του πεπτικού συστήματος και όχι μόνο.
Αξίζει να αναφερθεί ότι η εντερική μικροχλωρίδα αποτελείται από δεκαπλάσιο αριθμό μικροοργανισμών από τον αντίστοιχο του συνόλου των ανθρώπινων κυττάρων, ενώ περιέχει 150 φορές περισσότερα γονίδια σε σχέση με ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωμα.
Μάλιστα το 90% των πολύ ευεργετικών βακτηρίων για τον οργανισμό ανήκουν σε 4 φυλές: τα Proteobacteria, Firmicutes, Actinobacteria και Bacteroidetes.
Όπως είναι εμφανές, αυτός ο τεράστιος αριθμός μικροοργανισμών σχετίζεται με πολλές λειτουργίες, από το μεταβολισμό έως και τη διάθεσή μας, σύμφωνα με πλήθος μελετών που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια.
Μήπως το στρες σχετίζεται με τα βακτήρια του εντέρου μας;
Ναι, είναι γεγονός ότι το μικροβίωμά μας επηρεάζει και την ψυχική μας διάθεση.
Βέβαια, η σχέση μικροβιώματος – στρες είναι αμφίδρομη, δηλαδή, τόσο το στρες επηρεάζει τη διαμόρφωση της σύνθεσης της εντερικής μας μικροχλωρίδας όσο και η σύνθεσή της, και κυρίως οι αλλαγές σε αυτήν, επηρεάζουν τη διάθεσή μας και την απόκριση στο στρες.
Το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος της μικροχλωρίδας στη διαμόρφωση της ψυχικής μας υγείας γίνεται κατανοητό και από μελέτες που έχουν δείξει ότι η έκθεση σε πρώιμο στρες, δηλαδή κατά την εμβρυϊκή έως την εφηβική ηλικία, μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη σύσταση της εντερικής μικροχλωρίδας, η οποία με τη σειρά της επηρεάζει πολλές λειτουργίες του οργανισμού, μεταξύ αυτών και την απόκριση στο στρες στη μετέπειτα ζωή.
Πώς εξηγείται όμως αυτή η σχέση;
Όταν υπάρχει δυσβίωση στην εντερική μας μικροχλωρίδα, δηλαδή ανισορροπία στα βακτήρια του εντέρου, αυτό είναι πολύ πιθανό να επηρεάσει τη λειτουργία του άξονα υποθαλάμου – υπόφυσης – επινεφριδίων (HPA axis), που είναι το σύστημα το οποίο ρυθμίζει την απόκριση του σώματος στο στρες.
Δηλαδή, κάποιες ουσίες που παράγονται από τα βακτήρια του εντέρου και χρησιμεύουν σε πλήθος λειτουργιών του οργανισμού μπορεί να παράγονται σε μεγαλύτερες ή μικρότερες ποσότητες από τις φυσιολογικές, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα να δίνεται το σήμα σε αυτό τον άξονα να εκκρίνει περισσότερη κορτιζόλη.
Η κορτιζόλη είναι μια ορμόνη η οποία φυσιολογικά βοηθά το σώμα να αντιμετωπίσει στρεσογόνες καταστάσεις, αλλά, όταν εκκρίνεται σε μεγαλύτερα επίπεδα από τα φυσιολογικά για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχει αρνητικές επιπτώσεις για την υγεία, μεταξύ των οποίων και για διάφορες παραμέτρους της ψυχικής μας υγείας.
Επακολούθως, η αυξημένη κορτιζόλη που συνδέεται με αυξημένο στρες μπορεί να επηρεάσει αρνητικά το ανοσοποιητικό μας σύστημα κάνοντάς μας πιο επιρρεπείς στις λοιμώξεις, οι οποίες επίσης καταστρέφουν την ισορροπία του μικροβιώματός μας.
Τέλος, μην ξεχνάμε ότι το αυξημένο στρες συνήθως συνδέεται με συναισθηματικό φαγητό, που τις περισσότερες φορές αντιστοιχεί σε ανθυγιεινές διατροφικές επιλογές, οι οποίες με τη σειρά τους αυξάνουν τη φλεγμονή στο έντερο και προκαλούν επιδείνωση της κατάστασης της μικροχλωρίδας.
Η εντερική μικροχλωρίδα αποτελείται από δεκαπλάσιο αριθμό μικροοργανισμών από τον αντίστοιχο του συνόλου των ανθρώπινων κυττάρων, ενώ περιέχει 150 φορές περισσότερα γονίδια σε σχέση με ολόκληρο το ανθρώπινο γονιδίωμα.
Έντερο, σεροτονίνη και διάθεση
Όλοι μας έχουμε ακούσει ότι η σοκολάτα φτιάχνει τη διάθεση και δεν είναι καθόλου τυχαίο αυτό καθώς περιέχει σεροτονίνη.
Γνωστή και ως ορμόνη της καλής διάθεσης, η ουσία αυτή συμβάλλει ουσιαστικά στην επικοινωνία μεταξύ εντέρου και εγκεφάλου.
Μάλιστα, υπολογίζεται ότι το 90% της συνολικής παραγωγής της στον οργανισμό γίνεται στο έντερο και στη διαδικασία αυτή εμπλέκονται βακτήρια όπως E. coli και στελέχη των γενών streptococcus, lactococcus, lactobacillus, klebsiella και morganella.
Πρόδρομο μόριο παραγωγής της σεροτονίνης αποτελεί το αμινοξύ τρυπτοφάνη, το οποίο λαμβάνεται από τροφές, κυρίως πρωτεϊνούχες, όπως το κρέας, το ψάρι, το αβγό και τα γαλακτοκομικά, αλλά και από τους ξηρούς καρπούς και τα σιτηρά.
Η σεροτονίνη που παράγεται στο έντερο, αν και δεν περνά απευθείας τον αιματοεγκεφαλικό φραγμό, επιδρά έμμεσα στον εγκέφαλο μέσω της διέγερσης του πνευμονογαστρικού νεύρου που στέλνει σήματα από το έντερο στον εγκέφαλο τα οποία μπορούν να οδηγήσουν σε απελευθέρωση αντίστοιχων ουσιών που επηρεάζουν τη διάθεση, όπως οι γνωστές μας ενδορφίνες, καθώς και μέσω της διέγερσης του άξονα υποθαλάμου – υπόφυσης – επινεφριδίων για ρύθμιση των επιπέδων κορτιζόλης σε φυσιολογικά επίπεδα.
Τι είναι τα SCFAs και πώς ρυθμίζουν τη διάθεση
Άλλα εξαιρετικά σημαντικά μόρια που επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη διάθεσή μας είναι τα λιπαρά οξέα βραχείας αλύσου (SCFAs), τα οποία προέρχονται από τη ζύμωση των φυτικών ινών της τροφής από βακτήρια των γενών bifidobacterium, lactobacillus, lachnospiraceae, blautia, coprococcus, roseburia και faecalibacterium.
Τα SCFAs διακρίνονται για το ρόλο τους ως σημαντικές πηγές ενέργειας στον οργανισμό, την τεράστια συνεισφορά τους στη ρύθμιση του μεταβολισμού της γλυκόζης και των λιπιδίων με αποτέλεσμα τη μείωση του κινδύνου για παχυσαρκία και διαβήτη τύπου 2, αλλά και για τη σημαντική επίδρασή τους στον εγκέφαλο.
Τα SCFAs φαίνεται να προάγουν την ανάπτυξη ευεργετικών βακτηρίων στο έντερο και να περιορίζουν τα παθογόνα οδηγώντας σε μια υγιή εντερική μικροχλωρίδα, ενώ μπορούν να μειώσουν τη φλεγμονή τόσο στο έντερο όσο και συστηματικά.
Ακόμα, τα SCFAs επηρεάζουν την παραγωγή και τη λειτουργία νευροδιαβιβαστών όπως η σεροτονίνη και επιδρούν στον άξονα υποθαλάμου – υπόφυσης – επινεφριδίων.
Μάλιστα, οι φυσιολογικές συγκεντρώσεις των SCFAs μπορούν να προκαλέσουν οκταπλάσια έως δεκαπλάσια αύξηση στην παραγωγή σεροτονίνης, όπως μας έδειξε σχετική επιστημονική μελέτη.
Η διαδρομή αυτής της εξαιρετικά σημαντικής ανακάλυψης
Η σύνδεση εντέρου και ψυχικής διάθεσης είναι σχετικά πρόσφατη ανακάλυψη, καθώς η αρχή έγινε μόλις πριν από είκοσι χρόνια, όταν Ιάπωνες ερευνητές παρατήρησαν ότι τα ποντίκια τα οποία είχαν μεγαλώσει σε ένα αποστειρωμένο περιβάλλον, άρα είχαν φτωχό μικροβίωμα, εμφάνιζαν πιο έντονη απόκριση σε στρεσογόνα ερεθίσματα σε σύγκριση με τα ποντίκια που είχαν φυσιολογικό μικροβίωμα.
Αυτό το αποτέλεσμα τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι μάλλον οι μικροοργανισμοί του εντέρου συνδέονται με την ανάπτυξη στρεσογόνων καταστάσεων.
Έπειτα από μια δεκαετία εντατικών δοκιμών σε πειραματόζωα, ακολούθησε η έρευνα και στους ανθρώπους.
Το εύρημα της πρώτης σχετικής μελέτης ήταν ότι σε άτομα με κατάθλιψη ορισμένα ωφέλιμα γένη βακτηρίων όπως τα firmicutes και τα actinobacteria ήταν μειωμένα, ενώ κάποια άλλα γένη βακτηρίων, όπως τα bacteroidetes και τα proteobacteria, των οποίων η παρουσία σε μεγαλύτερες ποσότητες από τις φυσιολογικές συνδέεται με φλεγμονώδεις καταστάσεις, ήταν αυξημένα σε σχέση με υγιή άτομα.
Η μελέτη αυτή άνοιξε το δρόμο για περαιτέρω έρευνα για την αποκωδικοποίηση της σύνδεσης μεταξύ εντερικού μικροβιώματος και ψυχικής υγείας, ενθαρρύνοντας τη διερεύνηση των δυνατοτήτων θεραπευτικής παρέμβασης μέσω της τροποποίησης του εντερικού μικροβιώματος και στους ανθρώπους.
Έτσι, τα επόμενα χρόνια ακολούθησε μεγάλη έρευνα η οποία συνεχίζεται μέχρι και σήμερα για τη χρήση και την αποτελεσματικότητα διάφορων παρεμβάσεων, και κυρίως των προβιοτικών (ζωντανοί μικροοργανισμοί που συνδέονται με την καλή λειτουργία του εντέρου), πρεβιοτικών (ουσίες που αποτελούν τροφή για τα προβιοτικά) και συμβιωτικών (συνδυασμός προ- και πρεβιοτικών).
Στην πράξη
Αν θα μπορούσαμε να δώσουμε μία συμβουλή ως διαιτολόγοι-διατροφολόγοι, αυτή θα ήταν να εντάξετε δυναμικά στη διατροφή σας τις φυτικές ίνες, πηγές των οποίων είναι τα φρούτα, τα λαχανικά και τα δημητριακά ολικής άλεσης, και να προσπαθήσετε να μειώσετε τα ζωικά λίπη και κυρίως τα υπερ-επεξεργασμένα τρόφιμα του εμπορίου (μπισκότα, αλλαντικά, πατατάκια κ.λπ.) – και να θυμάστε, το έντερό σας θα σας ευγνωμονεί για αυτή σας την πράξη!
Ευχαριστούμε τη Νίκη Ζαραφωνίτη, διαιτολόγο διατροφολόγο, πτυχιούχο Τμήματος Διατροφής Διαιτολογίας Χαροκοπείου Πανεπιστημίου, για τη συνεργασία.
