Πολύ συχνά νοµίζουµε ότι, όταν µιλάµε για το στρες, εννοούµε το άγχος που βιώνουµε καθηµερινά σε ψυχολογικό επίπεδο: να προλάβουµε να πάµε τα παιδιά µας στην ώρα τους στο σχολείο, να αντιδράσουµε όταν κάποιος µας ενοχλεί, να τελειώσουµε τη δουλειά µας πριν από την εκπνοή της προθεσµίας, να διαχειριστούµε την απώλεια του αγαπηµένου µας κατοικίδιου. Το στρες όµως δεν είναι µόνο αυτό, είναι κι άλλα πολλά που πρέπει να τα ξέρουµε για να το αντιµετωπίσουµε αποτελεσµατικά. 

 Τι είναι το στρες

Το στρες προκαλείται από ψυχολογικούς παράγοντες (π.χ., ένα διαζύγιο), αλλά και από τραυµατικά γεγονότα (π.χ., ένας σεισµός) και στρεσογόνες καταστάσεις που µπορεί να είναι είτε εξωγενείς (π.χ., η έκθεσή µας στο κρύο) είτε ενδογενείς (π.χ., µια λοίµωξη).

Χρειάζεται να αντιληφθούµε ότι το στρες είναι ένας όρος που προέρχεται από τη φυσική και αντιπροσωπεύει µια πίεση που ασκείται επάνω µας µε διάφορους τρόπους. 

Πώς αντιδρά ο οργανισμός σε αυτό  

Μόλις κάτι μας αγχώσει-φοβίσει ξαφνικά, το αποτέλεσμα είναι να αυξηθεί μέσα σε δευτερόλεπτα η αδρεναλίνη μας ώστε να υπάρξει η απόκριση της μάχης ή φυγής απέναντι στον κίνδυνο-στρες, όπως είναι προγραμματισμένος να κάνει ο οργανισμός όλων των θηλαστικών, μεταξύ αυτών και του ανθρώπου από την εποχή των σπηλαίων.

Να κάτσει να παλέψει ή να τρέξει για να ξεφύγει από το επικίνδυνο μαμούθ;

Λίγο αργότερα ενεργοποιείται ο άξονας Υπόφυσης-Υποθαλάμου-Επινεφριδίων, που θα μας βοηθήσει να προσαρμοστούμε στο στρες, αλλά και να αντιληφθούμε και να εκτιμήσουμε το μέγεθος του κινδύνου.

Ως απάντηση παράγεται κορτιζόλη, που παίζει   σημαντικό ρόλο στις μεταβολικές, καρδιαγγειακές, ανοσοποιητικές και συμπεριφορικές αποκρίσεις στο στρες (π.χ. αυξάνεται ο καρδιακός μας ρυθμός, η αρτηριακή μας πίεση κλπ.).

Όταν  όμως το στρες είναι χρόνιο –ακόμη και αν είναι ήπιο–, ο άξονας είναι πιθανό να μην μπορεί να κατασταλεί, με αποτέλεσμα να απορρυθμίζεται και να βρίσκεται σε συνεχή δραστηριότητα.

Έτσι, όταν συνεχώς αδυνατούμε να ελέγξουμε το στρες που νιώθουμε καθημερινά, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να χαλαρώσουμε, ο οργανισμός επιβαρύνεται. 

Πότε γίνεται επικίνδυνο

Απέναντι σε ξαφνικό στρες, το συμπαθητικό νευρικό σύστημα δρα γρήγορα, αλλά παροδικά, μέχρι να περάσει η απειλή. Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα αντιδράσουμε όταν βρεθούμε αντιμέτωποι με μια απειλή. Αυτό μας προετοιμάζει για μάχη ή φυγή.

Όταν φοβόμαστε, κάνει την καρδιά μας να χτυπά γρήγορα, τις παλάμες μας να ιδρώνουν, το στόμα μας να στεγνώνει. Αυτό εξυπηρετεί έναν σκοπό σε μια επείγουσα κατάσταση. Όταν όμως βρισκόμαστε υπό χρόνιο στρες, το συμπαθητικό νευρικό σύστημα μπορεί να ενεργοποιείται για παρατεταμένες περιόδους σε ένα χαμηλό επίπεδο.

Ο οργανισμός μας δεν προσαρμόζεται καλά στο χρόνιο στρες και τότε είναι που το αυτόνομο νευρικό σύστημα είναι ικανό να μας βλάψει, προκαλώντας υψηλή αρτηριακή πίεση ή ταχυπαλμίες.

Ένα πολύ χαρακτηριστικό επικίνδυνο χρόνιο στρες είναι το ήπιο απρόβλεπτο στρες, όπως ονομάζεται από τους ειδικούς, αυτό που πολλές φορές προκαλείται από μία χρόνια ασθένεια, για παράδειγμα, που μας ασκεί πίεση τόσο ψυχολογική όσο και σωματική, σε μόνιμη βάση. 

Υπάρχει και το καλό

Είναι αυτό που µας ενεργοποιεί και µας δραστηριοποιεί για να προφυλαχτούµε από έναν κίνδυνο, από κάτι που µας απειλεί άµεσα και πρέπει να το αντιµετωπίσουµε ή να τρέξουµε να σωθούµε – οπότε µας προστατεύει. Επίσης, το στρες µάς κινητοποιεί.

Είναι αυτό που θα µας ενεργοποιήσει να τελειώσουµε την εργασία µας µέσα στην προθεσµία που έχουµε, που θα µας κάνει να µελετήσουµε για τις εξετάσεις µας ή να ξεκινήσουµε στην ώρα µας ώστε να προλάβουµε την πτήση µας. Τέλος, υπάρχουν έρευνες που δείχνουν ότι ο εγκέφαλός µας µαθαίνει καλύτερα υπό την πίεση του… λίγου καλού στρες. 

Ποιες ασθένειες σχετίζονται με αυτό

Γενικά οι ψυχιατρικές ασθένειες –όταν υπάρχει και κάποια προδιάθεση φυσικά– είναι πιθανό να πυροδοτηθούν ή να επιδεινωθούν από ένα στρεσογόνο γεγονός.

Επιπλέον, υπάρχουν στις µέρες µας ασθένειες οι οποίες συµπεριλαµβάνονται στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών και θεωρείται ότι σχετίζονται κυρίως µε το στρες, όπως, για παράδειγµα, η µετατραυµατική διαταραχή στρες και η οξεία διαταραχή στρες.

Τέλος, το χρόνιο στρες έχει συσχετιστεί µε πολλές ασθένειες, όπως είναι η κατάθλιψη, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, η άνοια, η νόσος Αλτσχάιµερ, οι διαταραχές του ανοσοποιητικού, η αύξηση των λιπιδίων στο αίµα, τα προβλήµατα γονιµότητας, το µεταβολικό σύνδροµο, ο σακχαρώδης διαβήτης, η υπέρταση, τα προβλήµατα στα οστά, τα γαστρεντερικά προβλήµατα, τα αυτοάνοσα νοσήµατα και οι διάφορες ψυχοσωµατικές νόσοι.

Η απάντηση στο στρες διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο

Το πώς θα αντιδράσει κάθε άνθρωπος στο στρες εξαρτάται από πάρα πολλούς παράγοντες.

Βλέπουµε ανθρώπους που υπόκεινται σε παρόµοιες καταστάσεις να έχουν τελείως διαφορετικές αντιδράσεις. Οι επιστήµονες έχουν παρατηρήσει ότι σε κάποια άτοµα ο άξονας µπορεί να έχει µικρότερη ή µεγαλύτερη δραστηριότητα.

Αυτό ενδεχοµένως να σχετίζεται µε τη γενετική προδιάθεση, το φύλο (στις γυναίκες ο άξονας γενικά υπερλειτουργεί αν και επηρεάζεται και από τις φάσεις του εµµηνορροϊκού κύκλου), την ηλικία, τις εµπειρίες…

Ενδιαφέρον είναι ότι σύµφωνα µε τους ειδικούς έχει διατυπωθεί η εξής θεωρία: Αν έχουµε µεγαλώσει εκτιθέµενοι σε λίγο στρες, αργότερα το αντιµετωπίζουµε
καλύτερα ως ενήλικες. 

Πώς μπορούμε να κάνουμε τον εγκέφαλό μας πιο ανθεκτικό στο στρες;

Όπως σε όλες τις ασθένειες, αλλά και στα προβλήματα, η καλύτερη θεραπεία είναι η πρόληψη. Έρευνες έχουν δείξει ότι υπάρχουν κάποιες μέθοδοι που θα μας βοηθήσουν να ενισχύσουμε τις αντιστάσεις του εγκεφάλου απέναντι στο στρες. Αυτές εμπεριέχουν κυρίως τη σωματική άσκηση και τον διαλογισμό.

Μάλιστα, η δρ Τρέισι Σορς, νευροεπιστήμονας και καθηγήτρια στο τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ρούτγκερς των ΗΠΑ, έχει αναπτύξει μια συγκεκριμένη μέθοδο που ονομάζεται map training και περιλαμβάνει 30 λεπτά διαλογισμού που ακολουθούνται από 30 λεπτά σωματικής αεροβικής άσκησης.

Αυτή η μέθοδος βασίζεται στην έρευνά της σε σχέση με τη νευρογένεση στον εγκέφαλο και τη σημασία της μάθησης σε αυτήν. Με τη μέθοδο αυτή, θεωρεί ότι αυξάνεται η νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου, βοηθώντας τον να δημιουργήσει και να διατηρήσει περισσότερα νευρικά κύτταρα μέσω της άσκησης και της συγκέντρωσης της σκέψης και της προσοχής.

Ο διαλογισμός στη συγκεκριμένη περίπτωση επιτυγχάνεται με τη συγκέντρωση της σκέψης μας στην αναπνοή μας, ενώ αν παρατηρήσουμε ότι το μυαλό μας αρχίζει να χάνει τη συγκέντρωσή του, προσπαθούμε να επαναφέρουμε την προσοχή μας σε αυτήν ώστε να συνεχίσουμε τον διαλογισμό για διάρκεια μισής ώρας (20 λεπτά καθιστοί και 10 λεπτά περπατώντας).

Η έρευνα έδειξε ότι με τη μέθοδο αυτή μειώνονται η κατάθλιψη, το άγχος, οι σκέψεις που τείνουν να επιμένουν και να γυρίζουν συνεχώς στο μυαλό μας, αλλά και οι σκέψεις σχετικά με το τραύμα. Επιπλέον αυξάνεται η σωματική μας ευεξία και υγεία (www.maptrainmybrain.com). 

Για παιδιά µε ψυχική ανθεκτικότητα

Στην ψυχική ανθεκτικότητα, όπως ονοµάζουν οι ειδικοί την ικανότητά µας να µην µας καταβάλει το στρες και να µπορούµε να ανακάµπτουµε έπειτα από δύσκολες εµπειρίες, παίζουν ρόλο, µεταξύ άλλων, η γενετική µας προδιάθεση αλλά και ο τρόπος που µεγαλώνουµε ως παιδιά.

Πώς θα κάνουµε τα παιδιά µας πιο ανθεκτικά; Είναι σηµαντικό να έχουν πολλές και διαφορετικές εµπειρίες (ταξίδια, δραστηριότητες κ.λπ.), αλλά επίσης είναι πολύ χρήσιµο και να εκτίθενται σε µικρές ποσότητες στρες, στο µέτρο του φυσιολογικού.

Αυτό σηµαίνει, δηλαδή, ότι τα παιδιά θα ωφεληθούν τελικά εάν κουραστούν λίγο, αρρωστήσουν ήπια και εκτεθούν σε φυσιολογικό στρες, σε µικρές στεναχώριες, όρια και δυσκολίες, έτσι ώστε να µην είναι υπερπροστατευµένα. 

Τι μπορούμε να κάνουμε για να ελέγξουμε το στρες

Σύμφωνα με τις συμβουλές των ειδικών, τόσο για να μην αφήνουμε το στρες να μας επηρεάζει πολύ όσο και για να αισθανθούμε καλύτερα όταν νιώθουμε πολύ στρεσαρισμένοι, χρειάζεται να προσέχουμε τη σωματική μας υγεία, να κάνουμε αερόβια γυμναστική, διαλογισμό, να προσέχουμε τη διατροφή μας, να ακούμε μουσική και να απολαμβάνουμε την τέχνη σε όποια μορφή μάς ευχαριστεί, να έχουμε κοινωνικές σχέσεις και ένα υποστηρικτικό σύστημα από οικογένεια και φίλους, να κοιμόμαστε καλά και να ζητάμε τη βοήθεια των ειδικών ψυχικής υγείας όταν νιώθουμε ότι έχουμε την ανάγκη τους.

Ευχαριστούμε για τη συνεργασία τη δρα Χριστίνα Δάλλα, νευροεπιστήμονα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Φαρμακολογίας  της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ, μέλος του ΔΣ του Ινστιτούτου Βιολογίας και Ιατρικής του Στρες – ΙΒΙΣ.