Πιθανώς έχει συμβεί σε πολλούς από εμάς να ονειρευόμαστε ότι κάποιος μας κυνηγάει, ότι πέφτουμε από έναν γκρεμό ή στο κενό, ότι τρακάρουμε κλπ. Ξυπνάμε από τον ύπνο μας τρομαγμένοι, ιδρωμένοι, με ταχυπαλμία και αναρωτιόμαστε αν όλα αυτά είναι αλήθεια ή όνειρα.

Υπάρχουν πολλά τέτοια όνειρα τα οποία μπορούν να μπουν σε μια ενιαία κατηγορία ονείρων άγχους. Τα πιο κοινά από αυτά είναι εκείνα στα οποία βλέπουμε ότι μας κυνηγούν, μας επιτίθενται, μας παγιδεύουν ή χανόμαστε. Οι ειδικοί εξηγούν ότι σε γενικές γραμμές όλα αυτά εκφράζουν φόβους ή προβλήματα που δεν έχουμε καταφέρει να αναγνωρίσουμε και να αντιμετωπίσουμε.

Εύλογο είναι ότι η εποχή που ζούμε και οι προκλήσεις που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε είναι πιθανό να επιβαρύνουν το στρες που νιώθουμε και κατ’ επέκταση το περιεχόμενο των ονείρων που βλέπουμε.

Αυτό που εξηγούν οι ειδικοί είναι ότι ο συναισθηματικός τόνος, το συναίσθημα που επικρατεί στο όνειρο δηλαδή (λύπη, χαρά, αγωνία, ενθουσιασμός, άγχος, ερωτική επιθυμία κ.λπ.), μπορεί να επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, όπως για παράδειγμα ανικανοποίητες επιθυμίες, ορμονικούς παράγοντες, προσδοκίες και, στην περίπτωση που μιλάμε για εφιάλτες, φόβους και άγχος.

Έχει βρεθεί ότι οι νέοι και οι γυναίκες έχουν περισσότερα όνειρα με επιθετικές αλληλεπιδράσεις με άλλους και επίσης ότι όταν υπάρχει ένα γενικό κακό που συμβαίνει –όπως το πρόσφατο παράδειγμα της πανδημίας, το στρες για την κλιματική αλλαγή, το άγχος για έναν πόλεμο–, τότε είναι πιθανό τα όνειρα των ανθρώπων να έχουν αντίστοιχα θέματα που πρωταγωνιστούν σε αυτά.

Βέβαια τα κακά όνειρα έχουν συχνά επαναλαμβανόμενα μοτίβα για πολλούς από εμάς, θα μπορούσαμε δηλαδή να πούμε ότι οι εφιάλτες έχουν έναν ιδιοσυγκρασιακό χαρακτήρα και ότι ο καθένας μας βλέπει επαναλαμβανόμενα, κυρίως όταν βρίσκεται σε περιόδους ιδιαίτερου στρες, τον ίδιο ή έναν παρόμοιο εφιάλτη.

Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τι μπορεί να σημαίνει ένα όνειρο ή τι θέλει να μας «πει» κατά κάποιον τρόπο, τότε θα πρέπει να εστιάσουμε στη σημασία που του δίνουμε όταν ξυπνήσουμε. Ένα όνειρο μπορεί να μας προβληματίσει, να μας προξενήσει χαρά, λύτρωση, λύπη, άγχος, σύγχυση ή ενοχή.

Το να συνειδητοποιήσουμε και να εκφράσουμε τα συναισθήματα των ονείρων μας μπορεί να μας βοηθήσει ιδιαίτερα στο να καταλάβουμε πολλά πράγματα για τον εαυτό μας, τα όσα μας απασχολούν και μας προβληματίζουν. Έτσι, μπορεί μέσω των ονείρων μας να ανακαλύψουμε άγχη, φόβους, προσδοκίες και επιθυμίες που ίσως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει.

Οι εφιάλτες ένδειξη τραύματος

Είναι σύνηθες οι άνθρωποι που υποφέρουν από μετατραυματικό σύνδρομο να έχουν συχνούς εφιάλτες και να ξυπνούν από όνειρα (μπορεί να πρόκειται για το ίδιο όνειρο που επαναλαμβάνεται για πολλές συνεχόμενες νύχτες ή για περισσότερα από ένα όνειρα, που προκύπτουν μέσα στο ίδιο βράδυ) στη διάρκεια των οποίων έχουν ξαναζήσει την τραυματική τους εμπειρία (π.χ. ένα σοβαρό ατύχημα, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, μια ληστεία κ.ά.).

Σε αυτά τα όνειρα, των οποίων το θέμα μπορεί να είναι η ίδια τραυματική εμπειρία ή κάποιο άλλο παρεμφερές τρομακτικό γεγονός (ακόμα και φανταστικό), ζουν πολύ έντονα συναισθήματα όπως είναι ο θυμός, ο έντονος φόβος ή η θλίψη, που κανονικά θα τους προκαλούσε η αρχική τραυματική εμπειρία.

Αυτού του είδους οι εφιάλτες προκύπτουν κατά τη διάρκεια του ύπνου των ονείρων (REM) αλλά μπορεί να μας απασχολήσουν και στην αρχή του ύπνου (στάδιο NREM).

Οι εφιάλτες που αναστατώνουν

Οι εφιάλτες που προκύπτουν νωρίς (στο στάδιο NREM) στον ύπνο και συνοδεύονται από κραυγές και από την αίσθηση τρομερού φόβου και πανικού δεν είναι τόσο συνηθισμένοι. Απασχολούν κυρίως παιδιά, που μετά συνήθως δυσκολεύονται να θυμηθούν περί τίνος επρόκειτο.

Οι εφιάλτες αυτοί απασχολούν το 1 με 4 στα 100 παιδιά ηλικίας από 4 ως 12 ετών. Αντίθετα με τα όσα πιστεύει ο πολύς κόσμος, οι συχνοί εφιάλτες στα παιδιά δεν θα πρέπει να μας υποψιάσουν για κάποιο κρυμμένο ψυχολογικό πρόβλημα και σπάνια κρύβεται πίσω τους μια παθολογία.

Αυτό που χρειάζεται είναι οι γονείς να τα καθησυχάσουν και να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν ένα ασφαλές περιβάλλον για να κοιμούνται χωρίς να υπάρχει φόβος να τραυματιστούν ή να ξεφύγουν από την προσοχή των γονιών.

Ακόμα και στους ενηλίκους μπορεί να είναι ως έναν βαθμό αναμενόμενοι αυτού του είδους οι εφιάλτες, αλλά χρειάζεται να συμβουλευτούμε κάποιον ειδικό γιατί μπορεί να υποκρύπτεται κάποια παθολογία όπως είναι η υπνική άπνοια ή ακόμα και κάποια ψυχολογικά προβλήματα (συχνά αυτοί οι εφιάλτες αφορούν ανθρώπους που περιγράφονται από τους ειδικούς ως άτομα που παρουσιάζουν ασαφή όρια στα ψυχολογικά τεστ).

Οι εφιάλτες ως ψυχοθεραπευτικό εργαλείο

Σύμφωνα με πολλούς ψυχοθεραπευτές, οι εφιάλτες είναι από τα πιο πολύτιμα όνειρα που μπορούμε να έχουμε.

Αντιπροσωπεύουν τη δίοδο του υποσυνείδητού μας για να εστιάσουμε σε ένα πρόβλημα. Έτσι, οι εφιάλτες μπορούν να λειτουργήσουν ως ένα πολύτιμο εργαλείο κατ’ αρχάς για να αντιληφθούμε το πρόβλημα και στη συνέχεια να προσπαθήσουμε να το αντιμετωπίσουμε και να το λύσουμε.

Έτσι, αντί να προσπαθήσουμε να σκοτώσουμε ή να καταστρέψουμε το τέρας στον εφιάλτη μας, θα ήταν σκόπιμο να μπούμε σε μια συζήτηση μαζί του ή ακόμα και να το αγκαλιάσουμε. Ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε από πού προέρχεται, τι ζητάει και τι χρειάζεται να κάνουμε για να εξαφανιστεί.

Κάποιοι ειδικοί ψυχικής υγείας παρομοιάζουν τους εφιάλτες σαν ένα πορτοκαλί φανάρι στον δρόμο που αναβοσβήνει. Δεν θέλει να μας πει να περάσουμε, ούτε να σταματήσουμε, θέλει να τραβήξει την προσοχή μας.

Στην προκειμένη περίπτωση, σε κάτι που μας απασχολεί και το οποίο έχουμε προσπαθήσει να θάψουμε βαθιά μέσα μας. Αυτό που εξηγούν οι ειδικοί είναι ότι οι εφιάλτες θα εξαφανιστούν μόλις αναγνωρίσουμε το μήνυμα που θέλουν να μας στείλουν.

Ερμηνεύοντας τους εφιάλτες

Κατά κανόνα στους εφιάλτες βλέπουμε ότι είμαστε τα θύματα ή οι θύτες. Όταν είμαστε θύματα, είναι συχνό να ονειρευόμαστε ότι μας κυνηγούν ή μας επιτίθενται, όταν αντίθετα είμαστε εμείς οι «κακοί», οι θύτες δηλαδή, βλέπουμε είτε ότι διαπράττουμε ένα απεχθές έγκλημα είτε ότι στεκόμαστε αμέτοχοι μάρτυρες μπροστά σε ένα κακό.

Οταν είμαστε τα θύματα: Όλα αυτά είναι όνειρα άγχους. Βλέπουμε ότι μας κυνηγούν, μας επιτίθενται, μας παγιδεύουν ή χανόμαστε… Μέσα από αυτά τα όνειρα εκφράζονται οι φόβοι και τα προβλήματα που είτε δεν έχουμε καταφέρει να αναγνωρίσουμε είτε δεν έχουμε μπορέσει να αντιμετωπίσουμε.

Όταν μας κυνηγούν, θεωρούμε ότι πρέπει να τρέξουμε να φύγουμε και να σωθούμε. Είναι όμως έτσι; Ίσως –εξηγούν οι ειδικοί– να είναι σημαντικότερο να σταματήσουμε και να κοιτάξουμε καλύτερα αυτόν που μας επιτίθεται. Μήπως είναι ένα γνώριμο πρόσωπο; Κάποιος που μας ταλαιπωρεί στην καθημερινότητά μας;

Ή μήπως αντίθετα η σύγκρουση προέρχεται από τον ίδιο τον εαυτό μας; Πολλοί αναλυτές εξηγούν ότι αν γυρίσουμε και κοιτάξουμε αυτόν που μας κυνηγάει, μπορεί να καταφέρουμε να αναγνωρίσουμε τον φόβο μας. Νιώθουμε φόβο και αβοηθητότητα και τα συναισθήματα αυτά εκφράζονται πολύ έντονα στα συγκεκριμένα όνειρα.

Τρέχουμε όσο γρηγορότερα μπορούμε και τα πόδια μας είναι κολλημένα στη γη ή αντίστοιχα όσο γρήγορα κι αν τρέξουμε εμείς τόσο πιο γρήγορα θα τρέξει αυτός που μας καταδιώκει. Ας δούμε λίγο την εξέλιξη αυτών των ονείρων. Καταφέρνουμε να διαφύγουμε ή μας προλαβαίνει αυτός που μας καταδιώκει;

Eνας άλλος παρόμοιος εφιάλτης είναι αυτός όπου ονειρευόμαστε ότι είμαστε παγιδευμένοι ή χαμένοι κάπου από όπου δεν μπορούμε να ξεφύγουμε. Δεν είναι δύσκολο να κάνουμε έναν παραλληλισμό αυτών των ονείρων με την πραγματική ζωή.

Τι είναι αυτό που μας κρατάει πίσω; Τι μας εγκλωβίζει; Πού είμαστε παγιδευμένοι; Πού ακριβώς πήραμε τη λάθος στροφή; Μήπως δεν έχουμε το σθένος και την αυτοπεποίθηση να βρούμε και να ακολουθήσουμε τον «δρόμο» που μας ταιριάζει; Βρισκόμαστε σε ένα αδιέξοδο στη ζωή μας;

Οταν είμαστε στον ρόλο του θύτη: Το να βλέπουμε ότι συμβαίνει κάτι άσχημο μπροστά στα μάτια μας και εμείς στεκόμαστε χωρίς να κάνουμε τίποτα είναι ένας συνηθισμένος εφιάλτης. Μια πρόχειρη εκτίμηση θα ήταν ότι ίσως το θύμα που εμείς δεν προσπαθούμε να βοηθήσουμε στον ύπνο μας είναι κάποιος που αντιπαθούμε.

Ας σκεφτούμε γιατί συμβαίνει αυτό, πόσο μας έχει ενοχλήσει ο συγκεκριμένος άνθρωπος και αν αυτά τα συναισθήματα μπορούμε να τα αφήσουμε τελικά πίσω μας.

Παρ’ όλα αυτά, ένα τέτοιο όνειρο δεν είναι απαραίτητο να έχει μια τόσο ευθεία ερμηνεία, μπορεί στην πραγματικότητα το θύμα του ονείρου να είμαστε εμείς οι ίδιοι στην πραγματική μας ζωή, να γνωρίζουμε ότι συμβαίνει κάτι τέτοιο και παρ’ όλα αυτά να νιώθουμε και να είμαστε αδύναμοι να αντιδράσουμε στα όσα μας συμβαίνουν επειδή φοβόμαστε, είμαστε παγιδευμένοι κ.λπ.

Ίσως ο εφιάλτης αυτός να θέλει να μας θυμίσει ότι πρέπει να βρούμε τη δύναμη να αντιδράσουμε.

Τι σημαίνουν τελικά τα όνειρα;

Μια εύκολη λύση είναι να ανοίξουμε έναν Καζαμία ώστε να βρούμε τι θέλουν να πουν τα όνειρά μας. Αλλά μάλλον αυτή είναι μια απλοϊκή ερμηνεία καθώς σε έναν ονειροκρίτη θα βρούμε μόνο γενικόλογους και αυθαίρετους συμβολισμούς.

Τα σύμβολα στα όνειρα είναι προσωπικά και αποκτούν αξία σε σχέση με τον άνθρωπο που τα ονειρεύεται, δεν μπορούν από μόνα τους να έχουν νόημα. Υπάρχουν –πέρα από τον ονειροκρίτη– πάρα πολλοί τρόποι για να αποφασίσουμε αν και πώς μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα όνειρά μας.

Οι διάφοροι ειδικοί κατά καιρούς αλλά και στις μέρες μας έχουν χρησιμοποιήσει κάποιες από αυτές τις μεθόδους. Αλλά δεν ταιριάζουν όλες σε όλους.

Για παράδειγμα, ο Freud πίστευε στους ελεύθερους συνειρμούς, ότι ο άνθρωπος που ονειρεύεται μπορεί να δημιουργήσει μια «αλυσίδα» συσχετίσεων αν για κάθε σημαντικό στοιχείο του ονείρου του πει μια λέξη που του έρχεται αυθόρμητα στο μυαλό και μετά μια άλλη και μια άλλη και ούτω καθεξής μέχρι να βρει αυτή που εκφράζει το πραγματικό – κρυμμένο νόημα του ονείρου του.

Οι ειδικοί συμβουλεύουν, αν αυτό είναι κάτι που μας ενδιαφέρει, να ψάχνουμε όσο μπορούμε για να βρούμε το νόημα των ονείρων μας. Μπορεί έτσι να καταλήξουμε στη σωστή ερμηνεία τους και τότε θα μπορέσουμε να πούμε «Μάλιστα, νομίζω ότι αυτό κάτι μου λέει» και να καταλάβουμε κάτι περισσότερο για τα όνειρά μας.

Η διαδικασία αυτή βέβαια μπορεί να γίνει σαφώς ευκολότερη και αποδοτικότερη αν ζητήσουμε βοήθεια, κυρίως όταν έχουμε και κάποια άλλα θέματα που μας απασχολούν προσωπικά, από έναν ειδικό που θα μας κατευθύνει και θα μας βοηθήσει να βρούμε το νόημα των ονείρων μας αλλά και πιθανώς τον τρόπο για να λύσουμε τα όποια άλλα ζητήματα μας απασχολούν.

Όνειρα: Ο δρόμος προς την αυτογνωσία μας

Για κάποιους επιστήμονες τα όνειρα είναι τυχαία δημιουργήματα του εγκεφάλου μας και ως εκ τούτου δεν αξίζει να χάνουμε τον χρόνο μας προσπαθώντας να τα ερμηνεύσουμε.

Για πολλούς άλλους, όμως, τα όνειρα μπορούν και χρειάζεται να ερμηνευτούν καθώς στο στάδιο του ύπνου κατά το οποίο ονειρευόμαστε δεν δεχόμαστε εξωτερικά ερεθίσματα (κοιμόμαστε, άρα είμαστε «αποκομμένοι» από το περιβάλλον) και έτσι οι εικόνες, τα συναισθήματα και τα «σενάρια» των ονείρων μας δημιουργούνται στο μυαλό μας από τα ήδη υπάρχοντα εσωτερικά μας αποθέματα (εμπειρίες, σκέψεις, μνήμες, φόβους, προσδοκίες, συναισθήματα) και ως εκ τούτου συχνά περιλαμβάνουν στοιχεία πολύ χρήσιμα για την αυτογνωσία μας.

Έτσι, μπορεί μέσω των ονείρων μας να ανακαλύψουμε άγχη, φόβους, προσδοκίες και επιθυμίες που ίσως δεν έχουμε συνειδητοποιήσει.

Οι περισσότεροι ψυχολόγοι άλλωστε συμφωνούν με το γενικό συμπέρασμα του Freud ότι τα όνειρα επικεντρώνονται στις συναισθηματικές μας ανησυχίες, αλλά αμφισβητούν τον ισχυρισμό του ότι αντιπροσωπεύουν την εκπλήρωση επιθυμιών και μόνο.

Από την άλλη πλευρά, ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι κατά τη διάρκεια του ύπνου δεν υπάρχει ο έλεγχος και η «λογοκρισία» που επιβάλλουμε, συνειδητά ή ασυναίσθητα, στις σκέψεις, στις πράξεις και στα συναισθήματά μας όταν είμαστε ξύπνιοι και έτσι το αποτέλεσμα μπορεί να είναι όνειρα με περιεχόμενο που μας παραξενεύει, μας ξενίζει, ακόμα και μας σοκάρει.

Γι’ αυτό άλλωστε συχνά βλέπουμε στον ύπνο μας πράγματα που «απαγορεύεται» να κάνουμε, να σκεφτούμε ή να αισθανθούμε όταν είμαστε ξύπνιοι. Οι ειδικοί διακρίνουν τρία βασικά δομικά στοιχεία στα όνειρα.

Αυτά είναι: Η εικόνα, που μπορεί να καθορίζεται από εμπειρίες του άμεσου ή πιο μακρινού παρελθόντος μας. Ο συναισθηματικός τόνος, που είναι το συναίσθημα που επικρατεί στο όνειρο και μπορεί να επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες.

Το «σενάριο», η «υπόθεση» του ονείρου, που «δένει» με κάποιον τρόπο όλα τα παραπάνω. Ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο σχετικά με τα όνειρα είναι η σημασία που τους δίνουμε όταν ξυπνήσουμε. Ένα όνειρο μπορεί να μας προβληματίσει, να μας προξενήσει χαρά, λύτρωση, λύπη, άγχος, σύγχυση ή ενοχή.

Πότε πρέπει να μας ανησυχήσουν οι εφιάλτες:

– Μερικές φορές σχετίζονται με τη λήψη φαρμάκων, όπως είναι τα αντικαταθλιπτικά, τα ναρκωτικά ή τα βαρβιτουρικά. Επίσης, οι εφιάλτες μπορεί να προκύψουν λόγω του συνδρόμου στέρησης του αλκοόλ αλλά και φαρμάκων όπως είναι τα βαρβιτουρικά και οι βενζοδιαζεπίνες (ηρεμιστικά – υπναγωγά).

Γι’ αυτό άλλωστε και όλα αυτά τα φάρμακα θα πρέπει να λαμβάνονται αλλά και να διακόπτονται υπό την παρακολούθηση ειδικών.

– Οι εφιάλτες μπορεί να απασχολούν ανθρώπους με ψυχιατρικές ασθένειες όπως η σχιζοφρένεια και η κατάθλιψη. Η κατάθλιψη σχετίζεται μερικές φορές με όνειρα που έχουν μαζοχιστικά στοιχεία ή που αποδεικνύουν περίτρανα με το περιεχόμενό τους ότι ο άνθρωπος που ονειρεύεται έχει κακή εικόνα για τον εαυτό του.

Οι εφιάλτες σχετίζονται όμως και με λιγότερο σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα όπως είναι οι κρίσεις πανικού αλλά και με προβλήματα υγείας π.χ. υπνική άπνοια, άσθμα ή άλλες αναπνευστικές διαταραχές.

– Υπάρχει μια διαταραχή που ονομάζεται διαταραχή της συμπεριφοράς στον REM ύπνο και η οποία απασχολεί κατά κανόνα άνδρες μέσης ηλικίας που βλέπουν πολύ ζωντανά όνειρα, γεμάτα δράση και βία, κατά τη διάρκεια των οποίων «αναλαμβάνουν δράση» με αποτέλεσμα συχνά τον τραυματισμό των ίδιων ή των συντρόφων τους.

Αυτή η διαταραχή σχετίζεται με κάποιο πρόβλημα στη διαδικασία της «παράλυσης» που κανονικά υφιστάμεθα όταν βρισκόμαστε στον ύπνο REM, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι αυτοί να μπορούν να ζήσουν τα όνειρά τους κουνώντας τα χέρια, τα πόδια τους κ.λπ.

Σε αυτή την περίπτωση ο άνθρωπος που αντιμετωπίζει αυτή τη διαταραχή θα πρέπει να επισκεφτεί έναν ειδικό και κατά πάσα πιθανότητα να πάρει ειδική φαρμακευτική αγωγή.

Ευχαριστούμε για τη συνεργασία την κα Μαριάννα Σιδηροπούλου, κλινική ψυχολόγο.