Δεν άφησε την επιστήµη για την τέχνη, ούτε την τέχνη για την επιστήµη. Συνδύασε την ιατρική µε τη µουσική και από ό,τι φαίνεται και τα δύο κάνουν θαύµατα στο σώµα και στην ψυχή. To «Vita» συναντά τον διακεκριµένο καρδιολόγο και συνθέτη Θανάση Δρίτσα που βραβεύτηκε από την Ακαδηµία Αθηνών για το επιστηµονικό του έργο που αφορά την εφαρµογή της µουσικής στη θεραπεία για καρδιολογικές παθήσεις.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί αποκτάµε πολύτιµη γνώση για τη σύνδεση καρδιάς και Νου, για τα µπλοκαρισµενα συναισθήµατα και για τον ρόλο τους στην καρδιά µας αλλά και για τη συµβολή της µουσικής στις καρδιαγγειακές νόσους, στην αντιµετώπιση του πόνου, του άγχους, της κατάθλιψης και της υγείας µας γενικότερα.
Θανάσης Δρίτσας, καρδιολόγος, αναπληρωτής διευθυντής, Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, συνθέτης και συγγραφέας, μέλος της Διεθνούς Ενωσης Μουσικής και Ιατρικής (International Association of Music and Medicine, IAMM).
«Νους υγιής εν σώματι υγιεί» έλεγαν οι αρχαίοι. Πόσο δίκιο είχαν κ. Δρίτσα;
«Είχαν απόλυτα δίκιο και σήμερα η ταχύτατη εξέλιξη στις νευροεπιστήμες αποδεικνύει πόσο σωστό ήταν τελικά αυτό το αρχαίο ρητό.
Οσο κατανοούμε πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος και ότι δεν είναι μια στατική δομή αλλά ένα συνεχώς διαμορφούμενοό ργανο μέσα από τις εμπειρίες μας (αποδεχόμαστε σήμερα πλέον την έννοια της νευροπλαστικότητας) τόσο καταλαβαίνουμε πόσο δίκιο είχαν οι αρχαίοι Ελληνες.
Το πρόβλημα του διχασμού της σωματικής και της μη σωματικής εμπειρίας είχε δημιουργήσει ο φιλόσοφος Καρτέσιος πριν από μερικούς αιώνες (διαίρεση ψυχής και σώματος). Σήμερα αντιλαμβανόμαστε ότι η ολιστικά θεωρούμενη έννοια της υγείας δεν ξεχωρίζει Νου και Σώμα».
Με τη μεγάλη πρόοδο των νευροεπιστημών μιλάμε πλέον για Body and Mind, για στενή σύνδεση του Νου με το Σώμα. Αυτή η γνώση πώς εξαργυρώνεται σε πρακτικό επίπεδο;
«Είναι σημαντικό να απαλλαγούμε από την παρωχημένη “οργανιστική” αντίληψη της ιατρικής που αγνοεί τη σύνδεση Νου – Σώματος. Ιατρική δεν σημαίνει αποκλειστικά να δίνεις φάρμακα ή να κάνεις μηχανικές παρεμβάσεις.
Οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις είναι εξαιρετικά σημαντικές π.χ. στα προγράμματα αποκατάστασης ασθενών μετά από καρδιαγγειακά επεισόδια.
Η αναγνώριση και η θεραπεία της κατάθλιψης, του θυμού, του χρόνιου στρες πρέπει να αποτελούν εξ ίσου σημαντικό τμήμα της αποκατάστασης όσο η αντιμετώπιση των κλασικών παραγόντων κινδύνου (υψηλή χοληστερόλη, διαβήτης, υπέρταση, κάπνισμα)».
Οταν νοσεί το σώμα, νοσεί και η ψυχή, αλλά και το αντίθετο, όταν υποφέρει η ψυχή υποφέρει και το σώμα;
«Θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε την ψυχή και το σώμα ως συγκοινωνούντα δοχεία. Ολα τα νοσήματα είναι ουσιαστικά ψυχοσωματικά και ο όρος ψυχοσωματικό νόσημα δείχνει την αμηχανία πολλών αιώνων πάνω στην αποδοχή της σύνδεσης “Νους – Σώμα”.
Ο διάσημος γιατρός Gabor Mate ειδικός σε θέματα τραύματος, εξαρτήσεων και στρες στο βιβλίο του με τίτλο “Οταν το Σώμα Λέει Οχι”, μέσα από παραδείγματα ασθενών και αναλύσεις επιστημονικών μελετών, αποδεικνύει ότι το καταπιεσμένο συναίσθημα και το κρυφό στρες αποτελούν τη γενεσιουργό αιτία πολλών παθήσεων.
Υπάρχει και η σημαντική συνεισφορά του Bessel Van Der Kolk, καθηγητή Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Harvard, ο οποίος στο βιβλίο του με τίτλο “Το Σώμα Δεν Ξεχνά” αποδεικνύει πως οι τραυματικές εμπειρίες και τα στρεσογόνα ερεθίσματα αλλάζουν την ανθρώπινη βιολογία και αναδιαμορφώνουν τον εγκέφαλο και το σώμα».
Ασκηση για το σώμα, μουσική για τον νου ήταν η βασική συνταγή ευεξίας των αρχαίων Ελλήνων. Εσείς ως γιατρός και ως συνθέτης μπορείτε να μας πείτε πώς η μουσική σήμερα επιδρά σε ένα σώμα που νοσεί ταυτόχρονα με την κλασική ιατρική;
«Οι αρχαίοι Ελληνες είχαν αντιληφθεί ότι η μουσική εκπαίδευση των νέων βοηθάει στην ανάπτυξη πολλών άλλων δεξιοτήτων και για αυτόν ακριβώς τον λόγο έβαζαν τη μουσική, μαζί με τη γυμναστική, στον κορμό της παιδείας.
Τα πορίσματα επιστημονικών μελετών σήμερα έχουν αποδείξει ότι η μουσική εκπαίδευση “προπονεί” τον ανθρώπινο εγκέφαλο ώστε να αναπτύσσει και άλλες μη μουσικές γνωστικές δεξιότητες (γλωσσικές και μαθηματικές δεξιότητες, μνήμη, συγκέντρωση, δημιουργικότητα, κοινωνικότητα, επικοινωνία).
Επίσης μεγάλες κλινικές μελέτες δημοσιευμένες σε δημοφιλή ιατρικά επιστημονικά περιοδικά έχουν σήμερα αποδείξει ότι η μουσική παρέμβαση (είτε ως μουσική ακρόαση είτε μέσω εκπαιδευμένων μουσικών θεραπευτών) αποτελεί συμπληρωματική θεραπευτική αγωγή στην ανακούφιση του πόνου, του άγχους, της κατάθλιψης, στη βελτίωση του ύπνου, στην ανάρρωση ασθενών μετά από χειρουργικές επεμβάσεις, στην αντιμετώπιση ασθενών με καρκίνο, σε μονάδες εντατικής θεραπείας, σε ψυχιατρικούς ασθενείς και πολλές άλλες εφαρμογές».
Κύριε Δρίτσα, πόσο εφικτό είναι να συνταγογραφούν οι γιατροί κάποια στιγμή μια βόλτα στην εξοχή, κάποιες ασκήσεις στο γυμναστήριο ή μια playlist;
«Εδώ βάζετε ένα πολύ σημαντικό ζήτημα που αφορά και ένα δικό μου πλάνο δράσης.
Γίνεται ήδη μια μεγάλη προσπάθεια από αρκετούς φορείς προκειμένου να μπορεί να συνταγογραφηθεί η άσκηση σε πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη έτσι ώστε να μπορεί να παρέχεται ως υπηρεσία σε προγράμματα καρδιακής αποκατάστασης.
Δυστυχώς η χώρα μας έχει μείνει πολύ πίσω στο αντικείμενο της καρδιακής αποκατάστασης. Ενώ η άσκηση συνταγογραφείται π.χ. από ορθοπεδικούς ως φυσικοθεραπεία, ο καρδιολόγος δεν μπορεί ακόμη να συνταγογραφήσει την άσκηση σε ασθενείς του ενώ οι κλινικές ωφέλειές της είναι αποδεδειγμένες.
Η επιστημονική μας ομάδα στο Ωνάσειο, πρωτοποριακά στην Ευρώπη, έχει συνεισφέρει στην εφαρμογή ιδανικών προγραμμάτων άσκησης για ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια. Μουσικές play list για εξατομικευμένη ακρόαση θα μπορούσαν εύκολα να προταθούν π.χ. για χαλάρωση, ανακούφιση πόνου, καλύτερο ύπνο.
Αυτό απαιτεί βέβαια κατάλληλη εκπαίδευση αλλά και μουσική παιδεία, δεν μπορούν όλοι οι γιατροί να το κάνουν αυτό.
Μέσα όμως από ένα πρόγραμμα καρδιακής αποκατάστασης που αποτελείται από μια διεπιστημονική ομάδα (βλ. γιατροί, φυσικοθεραπευτές, εργοφυσιολόγοι, διαιτολόγοι, ψυχολόγοι, ψυχίατροι, θεραπευτές μέσω τέχνης) θα μπορούσε να συνταγογραφηθεί ακόμη και μουσική».
Ολοι θα θέλαμε να παίρναμε ένα χάπι που θα μας γυμνάζει, θα μας αδυνατίζει, θα μας κάνει πιο χαρούμενους. Μπορεί κάτι τέτοιο να έχει αποτέλεσμα και διάρκεια χωρίς να καταβάλλουμε εμείς κόπο ή προσπάθεια;
«Η μεταπολεμική κοινωνία της κατανάλωσης και του ευδαιμονισμού στον δυτικό κόσμο έχει οδηγήσει στην απώθηση της προσπάθειας και σε εύκολες λύσεις. Χωρίς κόπο και συνεχή προσπάθεια τίποτε δεν κατακτιέται μόνιμα σε αυτή τη ζωή.
Χωρίς ιδρώτα δεν μπορείς να νιώσεις την ευεργεσία της άσκησης και χωρίς να πεινάσεις δεν θα νιώσεις τις ευεργεσίες της δίαιτας. Ενώ όλοι γνωρίζουν τις πολλαπλές ωφέλειες της άσκησης στην υγεία, εν τούτοις κυριαρχεί η αντίληψη της συνταγογράφησης φαρμάκων ως θεραπείας.
Είναι προφανές ότι ως χάπι η άσκηση θα είχε αναπτύξει κερδοσκοπικά ενδιαφέροντα, τα προγράμματα άσκησης δεν αποφέρουν σαφώς τα κέρδη που αποφέρει η πώληση φαρμάκων.
Αν δούμε τα μείζονα αίτια θνητότητας σε παγκόσμιο επίπεδο, με βάση τα δεδομένα του ΠΟΥ, στην κορυφή βρίσκονται το κάπνισμα, η παχυσαρκία, η οικονομική ανισότητα, η έλλειψη φυσικής δραστηριότητας. Ολα αυτά μπορούν να τροποποιηθούν με έγκαιρη κοινωνική και εκπαιδευτική παρέμβαση, παραδόξως εμείς δίνουμε φάρμακα ενώ η ρίζα του κακού παραμένει αθεράπευτη.
Η αντιμετώπιση της παχυσαρκίας απαιτεί αλλαγή φιλοσοφίας ζωής μέσα από οικογένεια και σχολείο».
Σε προσωπικό επίπεδο για εσάς η μουσική λειτουργεί…
«Η μουσική για εμένα ήταν από την παιδική μου ηλικία ένα αντίδοτο στη θλίψη, τον πόνο, το άγχος και αποτέλεσε την προσωπική μου σωτηρία απέναντι στις δυσκολίες της ζωής. Ηταν μια δυνατότητα να εκφράζω δημιουργικά τα συναισθήματά μου έτσι ώστε να μην τα απωθώ.
Η μουσική δημιουργία υπήρξε επίσης το αντίδοτο στην καθημερινή επαφή με τον πόνο και την ασθένεια που αντιμετωπίζω ως γιατρός.
Κάποτε όταν ήμουν νεαρός φοιτητής Ιατρικής, σε ένα από τα ταξίδια μου τότε στο Αγιον Ορος στα πλαίσια πνευματικών αναζητήσεων, είχα ακούσει από γέροντα ασκητή το εξής που βρήκα σοφό και με αφορά πιστεύω: ο άνθρωπος για να αποκτήσει ισορροπία πρέπει να έχει στη ζωή του ένα διακόνημα και ένα χειροτέχνημα.
Το διακόνημα για να προσφέρει έργο στον συνάνθρωπο και την κοινωνία και το χειροτέχνημα για τη θεραπεία της ψυχής του. Με είχε τόσο πολύ αγγίξει αυτή η σοφή σκέψη έτσι ώστε κάποια στιγμή έγραψα και ένα βιβλίο με αυτό τον τίτλο. Η μουσική και η καλλιτεχνική δημιουργία ήταν το δικό μου χειροτέχνημα τελικά».
Ως δημοσιογράφος παρακολουθώ ειδήσεις συνεχώς και συχνά η ζοφερή επικαιρότητα με στενοχωρεί και με αγχώνει. Τι μουσική μού προτείνετε να ακούω για το ξεκίνημα και το τέλος της ημέρας μου;
«Εγώ αποφεύγω να ακούω ειδήσεις από ραδιόφωνο και τηλεόραση, τηλεόραση έχω να δω εδώ και κάποιες δεκαετίες. Μαθαίνω ειδήσεις επιλεκτικά από το Διαδίκτυο. Το πρωί βάζω ραδιόφωνο στο αυτοκίνητο, σταθερά επιλέγω το Τρίτο Πρόγραμμα της ΕΡΑ.
Θα πρότεινα μουσικές επιλογές που μας αρέσουν, η πλέον θεραπευτική μουσική είναι η μουσική που εμείς έχουμε επιλέξει και μας είναι οικεία. Το πρωί προτείνω οργανική μουσική με πιο ζωηρούς ρυθμούς, όχι τραγούδια γιατί οι στίχοι συχνά μας συνδέουν και με αναμνήσεις που μπορούν να απελευθερώσουν αρνητικά συναισθήματα.
Το βράδυ χαλαρή οργανική μουσική που να ταξιδέψει το μυαλό έξω από το σώμα μας και να μας βοηθήσει να ρίξουμε την αδρεναλίνη μιας έντονης ημέρας. Μπορούμε να φτιάξουμε μια δικιά μας play list που να την αλλάζουμε όμως συχνά έτσι ώστε να διατηρούμε το ενδιαφέρον μας απέναντι στο μουσικό ακρόαμα».
Από την εμπειρία σας ως γιατρού η πανδημία πού μας πήγε σε σχέση με την πρόληψη;
«Δυστυχώς η εισβολή της πανδημίας έδωσε έμφαση στη νόσο COVID με αποτέλεσμα να μείνει πίσω η φροντίδα άλλων ομάδων ασθενών. Τα βιβλιογραφικά δεδομένα δείχνουν ότι μέσα στα επόμενα χρόνια θα υπάρχει εκρηκτική αύξηση ογκολογικών και καρδιαγγειακών περιστατικών.
Μεγάλο πρόβλημα υπάρχει επίσης με την έξαρση της ψυχιατρικής παθολογίας στα πλαίσια των καταστροφικών εγκλεισμών και της απομόνωσης του πληθυσμού λόγω καταστολής της κοινωνικής δραστηριότητας. Το κλείσιμο των σχολείων υπήρξε καταστροφικό γεγονός με επιπτώσεις όχι μόνον στα παιδιά αλλά σε όλη την οικογένεια.
Τις επιπτώσεις της πανδημίας στον ψυχισμό της νέας γενιάς ανθρώπων που κλείστηκε μέσα δεν τις έχουμε δει ακόμη, θα τις δούμε μέσα στην επόμενη δεκαετία».
Τις προάλλες συνάντησα τον όρο «Ψυχοκοινωνική καρδιολογία». Τι σχέση έχουν τα κοινωνικά θέματα με την καρδιά μας;
«Η σύνδεση μεταξύ Καρδιάς και Νου (heart-mind) έχει μελετηθεί με μεγάλο ενδιαφέρον μέσα στους αιώνες και έχει απασχολήσει το επιστημονικό πεδίο της ιατρικής αλλά και της ψυχολογίας.
Μάλιστα διαφορετικοί ορισμοί έχουν αποδοθεί στην περιγραφή του συγκεκριμένου αντικειμένου μελέτης σε κλινικό και ερευνητικό επίπεδο όπως Ψυχοκοινωνική Καρδιολογία, Καρδιολογία της Συμπεριφοράς, Καρδιακή Ψυχολογία.
Εχουν καταγραφεί αρκετοί παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση αθηρωματικής στεφανιαίας νόσου που μπορούν να ενταχθούν σε δύο αδρά διακριτές κατηγορίες οι οποίες περιλαμβάνουν αφενός μη τροποποιήσιμους παράγοντες (βλ. ηλικία, φύλο, οικογενειακό ιστορικό), αφετέρου τροποποιήσιμους παράγοντες (βλ. αυξημένη χοληστερόλη, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, κάπνισμα, παχυσαρκία, τύπος προσωπικότητας, κατάθλιψη, χρόνιο στρες, παχυσαρκία, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας)».
Ο θυμός που δεν εκφράσαμε, αυτά που θέλαμε να πούμε και δεν είπαμε. Μπορούν να «ραγίσουν» την καρδιά μας;
«Ο θυμός που δεν εκφράζεται και η κρυφή επιθετικότητα, γενικά τα μπλοκαρισμένα συναισθήματα, συνδέονται με μια προσωπικότητα που είναι πολύ επιρρεπής σε καρδιαγγειακά επεισόδια.
Μια άλλη καρδιαγγειακή οντότητα η οποία έχει σχετισθεί με οξεία ψυχική φόρτιση είναι η καρδιομυοπάθεια Takotsubo (αποκαλείται και σύνδρομο της ραγισμένης καρδιάς) η οποία πήρε το όνομά της από το ιαπωνικό δοχείο που παγιδεύει χταπόδι και με το οποίο μοιάζει στην περίπτωση αυτή η μορφολογία της καρδιάς.
Μπορεί να εμφανιστεί μετά από αιφνίδια καταστροφικά συμβάματα (π.χ. απώλεια αγαπημένου προσώπου) και σχετίζεται με μειωμένη κινητικότητα τμημάτων του μυοκαρδίου της αριστερής κοιλίας.
Η επίλυση της συναισθηματικής κρίσης σε συνδυασμό με φαρμακευτική και ψυχοθεραπευτική αγωγή οδηγεί σε αρκετές περιπτώσεις, αλλά όχι πάντα, στην αποκατάσταση της καρδιακής λειτουργίας».
Μια πολύτιμη συμβουλή που θα μας δίνατε, κύριε Δρίτσα;
«Κίνηση, φυσική άσκηση, σημαντικό είναι να ξεκουνηθούμε από το τέλμα του καναπέ, μόλις βγει το ένα πόδι από το τέλμα θα αρχίσουμε να χαιρόμαστε τις ευεργεσίες της άσκησης. Να μην ξεχνάμε τη διατήρηση του κανονικού σωματικού μας βάρους, κανείς δεν πέθανε από το λίγο φαγητό, όμως από το πολύ φαγητό πεθαίνουν αρκετοί άνθρωποι σήμερα.
Η καλή ψυχολογία είναι απαραίτητα προϋπόθεση για να πολεμήσει κανείς την παχυσαρκία.
Να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας και να λέμε πώς νιώθουμε στους δικούς μας ανθρώπους και τους φίλους μας είναι πολύ σημαντικό αλλά δεν είναι πάντα εύκολο και συχνά χρειάζεται δουλειά με κάποιον ειδικό της ψυχικής υγείας προκειμένου να επιτευχθεί αυτό.
Η δημιουργική απασχόληση με τις τέχνες, τη μουσική, τη ζωγραφική, το θέατρο, το βιβλίο είναι πολύτιμη. Η ενασχόληση με τον πολιτισμό είναι ουσιαστικά προληπτική αγωγή υγείας και αποτελεί φάρμακο».
