Από το πρώτο «παιδί του σωλήνα», τη Λουίζ Μπράτον το 1978, εκατομμύρια παιδιά έχουν γεννηθεί με εξωσωματική γονιμοποίηση. Τόσο οι τεχνικές όσο και τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται στην διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης έχουν βελτιωθεί ταχέως τα τελευταία χρόνια και συνεχίζουν συνεχώς να εξελίσσονται, με αποτέλεσμα κάθε χρόνο να γεννιούνται πάνω από 350.000 μωρά με τεχνητή γονιμοποίηση σε όλο τον κόσμο.
Στην Ελλάδα, η οποία έχει αποδεδειγμένα κάποιες από τις μεγαλύτερες μονάδες αναπαραγωγικής ιατρικής στην Ευρώπη, 1 στα 20 παιδιά κάθε χρόνο γεννιέται ύστερα από επιτυχημένη εφαρμογή κάποιας μεθόδου τεχνητής γονιμοποίησης. Δεν είναι τυχαίο, πως ζευγάρια με προβλήματα υπογονιμότητας απ’ όλο τον κόσμο επιλέγουν τη χώρα μας προκειμένου να αποκτήσουν ένα παιδί.
Κι ενώ η Ελλάδα πρωτοπορεί στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, διαθέτοντας μάλιστα ένα από τα πιο φιλελεύθερα νομοθετικά πλαίσια στην Ευρώπη, αναχρονισμοί οι οποίοι αφορούν τόσο την κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού όσο και στην εφαρμογή των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε συνάρτηση με την ηλικία της γυναίκας, καθιστούν αδύνατη για πολλές γυναίκες και ζευγάρια την απόκτηση παιδιού με τη χρήση ιατρικώς υποβοηθούμενων μεθόδων αναπαραγωγής.
Το «τοπίο» αυτό φιλοδοξεί να εκσυγχρονίσει σχέδιο νόμου το οποίο επεξεργάζεται αυτή την περίοδο η κυβέρνηση, με στόχο το πλαίσιο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη χώρα μας να «συναντήσει» τις επιστημονικές και κοινωνικές απαιτήσεις των καιρών, διορθώνοντας αναχρονισμούς σε βάρος των γυναικών κι εναρμονίζοντας την ελληνική νομοθεσία με το κοινοτικό δίκαιο.
Ο Καθηγητής Μαιευτικής, Γυναικολογίας και Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, Νικόλαος Βλάχος μιλά στο IN για τις στρεβλώσεις που κατέστησαν επιβεβλημένη την αναθεώρηση του νομοθετικού πλαισίου, τις νέες ρυθμίσεις, τις εκκρεμότητες και τα περιθώρια βελτίωσης.
Κύριε Βλάχο, έχετε μακρά εμπειρία στον τομέα της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Συναντήσατε ποτέ περιπτώσεις ανθρώπων που ήθελαν να προχωρήσουν είτε σε κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού είτε σε εξωσωματική γονιμοποίηση, αλλά περιορίζονταν από το νόμο;
Γενικά το νομοθετικό πλαίσιο της χώρας μας είναι απ’ τα πιο φιλελεύθερα στην Ευρώπη. Παρόλα αυτά, υπήρχαν νομοθετικά κενά τα οποία αφορούσαν τόσο την κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού, και συγκεκριμένα την κρυοσυντήρηση ωαρίων, όσο και την εφαρμογή των μεθόδων υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε συνάρτηση με την ηλικία της γυναίκας.
Τα τελευταία χρόνια, σε πάρα πολλές χώρες του κόσμου υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό γυναικών οι οποίες ενώ δεν μπορούν να χαρακτηριστούν υπογόνιμες για διάφορους λόγους (έλλειψη συντρόφου, απαιτήσεις στον επαγγελματικό τομέα ή σπουδές), επιθυμούν να μεταθέσουν την δημιουργία οικογένειας για αργότερα. Ωστόσο, μετά την ηλικία των 30 ετών τόσο η ποιότητα όσο και ο αριθμός των ωαρίων που υπάρχουν στις ωοθήκες μειώνονται ραγδαία, με αποτέλεσμα πολλές γυναίκες οι οποίες δεν σκοπεύουν να προχωρήσουν σε εγκυμοσύνη άμεσα να προτιμούν να καταψύξουν τα ωάρια τους για μελλοντική χρήση. Αντίστοιχα, υπάρχουν περιπτώσεις όπου η κατάψυξη ωαρίων ή σπερματοζωαρίων μπορεί να γίνει για καθαρά ιατρικούς λόγους, ειδικά σε νέα άτομα με καρκίνο τα οποία πρόκειται να υποβληθούν σε κάποια θεραπεία (χημειοθεραπεία), η οποία δυνητικά θα μπορούσε να προκαλέσει στείρωση. Στην περίπτωση αυτή, υπάρχει δυνατότητα να καταψυχθούν είτε ωάρια είτε σπερματοζωάρια πριν από την έναρξη της χημειοθεραπείας.
Μέχρι πρόσφατα, η κατάψυξη ωαρίων για κοινωνικούς λόγους πραγματοποιείτο πολύ συχνά στη χώρα μας, αλλά χωρίς να υπάρχουν σαφείς νομοθετικές ρυθμίσεις. Επιπλέον, ο νομοθέτης είχε περιορίσει την χρήση οποιασδήποτε τεχνικής υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε γυναίκες μετά την ηλικία των 50 ετών. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ένας μεγάλος αριθμός Ελληνίδων να καταφεύγει σε άλλες χώρες του εξωτερικού προκειμένου να προχωρήσει σε αυτές τις τεχνικές.
Με το νέο νομοθετικό πλαίσιο τα θέματα αυτά λύνονται;
Το νέο νομοθετικό πλαίσιο παρατείνει την ηλικία στην οποία επιτρέπονται οι τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, από τα 50 στα 54 έτη, και καθορίζει τους κανόνες για την κρυοσυντήρηση γεννητικού υλικού και κυρίως ωαρίων.
Κατά τη γνώμη μου, ο νέος νόμος προσαρμόζεται στις νεότερες εξελίξεις της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής οι οποίες πραγματοποιούνται με τρομακτικούς ρυθμούς. Ταυτόχρονα, έρχεται να καλύψει επείγουσες και άμεσες τις κοινωνικές απαιτήσεις οι οποίες δημιουργήθηκαν τα τελευταία έτη, όπως η μονογονεϊκότητα ή η καθυστέρηση στην τεκνοποίηση η οποία οφείλεται στις αυξημένες επαγγελματικές και εκπαιδευτικές απαιτήσεις που βαρύνουν κυρίως τις γυναίκες.
Ποιες άλλες αλλαγές αναμένεται να φέρει ο εκσυγχρονισμός του πλαισίου για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή;
Το νομοθετικό πλαίσιο που καθορίζει ζητήματα που αφορούν τις τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη χώρα μας είναι αρκετά φιλελεύθερο και προοδευτικό. Παρόλα αυτά υπήρχαν συγκεκριμένες νομοθετικές αγκυλώσεις από διατάξεις του οικογενειακού δικαίου παρελθόντων ετών, οι οποίες δημιουργούσαν συγκεκριμένα προβλήματα. Για παράδειγμα, βάση της προηγούμενης νομοθεσίας μία γυναίκα που επιθυμούσε να καταψύξει τα ωάρια της θα έπρεπε να ζητήσει την συγκατάθεση του συζύγου της αν ήταν έγγαμη. Επίσης, αν η ίδια γυναίκα είχε καταψύξει τα ωάρια της κατά την διάρκεια της έγγαμης ζωής της και κάποια στιγμή αποφάσιζε να χωρίσει, δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα ωάρια της χωρίς την συγκατάθεση του πρώην συζύγου της. Είναι προφανές ότι αυτές οι διατάξεις είναι τελείως αναχρονιστικές. Περιορίζουν τα δικαιώματα των γυναικών και δημιουργούν σημαντικά εμπόδια στην κοινωνική της καταξίωση και τη λειτουργία των γυναικών σαν ισότιμα μέλη της κοινωνίας.
Το νέο, αναθεωρημένο νομοθετικό πλαίσιο καθορίζει τους κανόνες διαχείρισης του γεννητικού υλικού ωαρίων ή σπερματοζωαρίων για κοινωνικούς λόγους, διορθώνει την άνιση αντιμετώπιση των δυο φύλων όσον αφορά τη διαχείριση του γενετικού υλικού, διορθώνει στρεβλώσεις του παρελθόντος εις βάρος των γυναικών και εναρμονίζει την ελληνική νομοθεσία με το κοινοτικό δίκαιο.
Ποια είναι τα συνήθη αίτια της υπογονιμότητας και πώς γίνεται ο έλεγχος του υπογόνιμου ζευγαριού;
Η υπογονιμότητα ενώ ζευγαριού οφείλεται κατά ένα τρίτο στην γυναίκα, κατά ένα τρίτο στον άντρα και κατά ένα τρίτο και στους δύο συντρόφους. Τα πιο συνήθη αιτία είναι διαταραχές της λειτουργίας των ωοθηκών, απόφραξη των σαλπίγγων, ενδομητρίωσή και διαταραχές του σπέρματος. Τα τελευταία χρόνια η προχωρημένη ηλικία της γυναίκας αναδεικνύεται ίσως το πιο συχνό αίτιο υπογονιμότητας. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι όσο περνάει ηλικία μιας γυναίκας, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η διαδικασία αναπαραγωγής και η πιθανότητα επίτευξης μιας εγκυμοσύνης η οποία θα οδηγήσει σε ένα υγιές παιδί.
Ο έλεγχος του υπογόνιμου ζευγαριού γίνεται με μια σειρά εξετάσεων οι οποίες ελέγχουν την ωοθηκική λειτουργία, την καλή λειτουργία των σαλπίγγων και την ποιότητα του σπέρματος. Είναι σχετικά μια απλή διαδικασία η οποία θα πρέπει να ξεκινά μετά την πάροδο ενός έτους τακτικών σεξουαλικών επαφών χωρίς την επίτευξη εγκυμοσύνης ή συντομότερα σε περιπτώσεις προχωρημένης ηλικίας της συντρόφου. Εννοείται ότι η διερεύνηση της υπογονιμότητας θα πρέπει να γίνει άμεσα, εάν βάση του ιστορικού υπάρχουν υποψίες ότι μπορεί να έχει διαταραχθεί η αναπαραγωγική λειτουργία και η ικανότητα επίτευξης εγκυμοσύνης. Για παράδειγμα αν ένα ζευγάρι έχει ιστορικό ενδομητρίωσης, χειρουργείων στην ωοθήκη, φλεγμονών στην πύελο ή καταστάσεων οι οποίες μπορούν να επηρεάσουν την ποιότητα του σπέρματος, είναι προφανές ότι η διερεύνηση θα πρέπει να γίνει άμεσα.
Ένα άτομο ή ένα ζευγάρι που αντιμετωπίζει θέματα υπογονιμότητας τι επιλογές έχει;
Πριν από μερικά χρόνια μιλούσαμε για υπογονιμότητα ζευγαριού. Τα τελευταία χρόνια με την αύξηση των ατόμων τα οποία επιθυμούν να τεκνοποιήσουν χωρίς σύντροφό, συζητάμε και για άτομα χωρίς σύντροφο τα οποία επιθυμούν να τεκνοποιήσουν. Αυτά πολλές φορές, εκτός από την έλλειψη συντρόφου μπορούν να αντιμετωπίζουν και άλλα προβλήματα που καθιστούν δύσκολη την τεκνοποίηση.
Η χώρα μας είναι σε θέση να προσφέρει εξαιρετικής ποιότητας θεραπείες για την αντιμετώπιση της υπογονιμότητας. Αυτές περιλαμβάνουν, εκτός από την χειρουργική αντιμετώπιση της ενδομητρίωσης, και όλο το φάσμα των τεχνικών υποβοηθούμενης αναπαραγωγής όπως την ενδομήτρια σπερματέγχυση. Πρόκειται για μια διαδικασία σχετικά απλή, η οποία χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις ήπιας ανδρικής υπογονιμότητας και αφορά στην προετοιμασία και ενεργοποίηση του σπέρματος στο εργαστήριο και κατόπιν την έγχυσή του με έναν ειδικό καθετήρα στη μήτρα της συντρόφου, την κατάλληλη χρονική στιγμή. Επίσης, όσον αφορά την εξωσωματική γονιμοποίηση, στην Ελλάδα λειτουργούν εξαιρετικά κέντρα τα οποία διαθέτουν όλη τη σύγχρονη τεχνολογία και τεχνογνωσία, ώστε να προσφέρουν εξαιρετικής ποιότητας υπηρεσίες στον τομέα της εξωσωματικής γονιμοποίησης. Επιπροσθέτως, το νομικό πλαίσιο της Ελλάδας επιτρέπει την εφαρμογή μιας σειράς τεχνικών, όπως η χρήση δωρεάς ωαρίων και δωρεάς σπέρματος, καθώς και η δυνατότητα παρένθετης μήτρας – τεχνικές οι οποίες καλύπτουν όλο το φάσμα των αναγκών των υπογόνιμων ζευγαριών.
Τι περιλαμβάνει η διαδικασία της εξωσωματικής γονιμοποίησης και σε τι ποσοστά κυμαίνονται τα ποσοστά επιτυχίας;
Η διαδικασία εξωσωματικής γονιμοποίησης περιλαμβάνει τρία στάδια: στο πρώτο στάδιο γίνεται διέγερση των ωοθηκών με φάρμακα, ώστε να παραχθούν αρκετά ωάρια. Στο δεύτερο στάδιο αυτά τα ωάρια γονιμοποιούνται στο εργαστήριο με το σπέρμα του συντρόφου και στο τρίτο στάδιο ένα ή δύο γονιμοποιημένα ωάρια μεταφέρονται στη μήτρα της συντρόφου.
Είναι αξιοσημείωτο ότι η χώρα μας διαθέτει ένα δίκτυο από εξαιρετικά κέντρα εξωσωματικής γονιμοποίησης με υψηλά ποσοστά επιτυχίας – σε πολλές περιπτώσεις ανώτερα και από αντίστοιχα ευρωπαϊκά κέντρα. Τα ποσοστά επιτυχίας μετά από εξωσωματική γονιμοποίηση εξαρτώνται άμεσα από την ηλικία των ωαρίων, η οποία προφανώς συμβαδίζει με την ηλικία της γυναίκας: Στη γυναίκα κάτω των 35 ετών φτάνει το 40%-50% ανά προσπάθεια. Μετά από τα 35 έτη τα ποσοστά αυτά αρχίζουν να ελαττώνονται και μετά από τα 40 έτη τα ποσοστά επιτυχίας ελαττώνονται ραγδαία, σε σημείο ώστε μετά την ηλικία των 43 ή 44 ετών να προτείνεται η χρησιμοποίηση δωρεάς ωαρίων.
Ποιες υποδομές υπάρχουν στο Εθνικό Σύστημα Υγείας για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και σε τι βαθμό ενσωματώνουν τις καινοτομίες και τα νεότερα επιτεύγματα στον τομέα;
Τόσο σε διάφορα νοσοκομεία του Εθνικού Συστήματος Υγείας όσο και σε πανεπιστημιακές γυναικολογικές κλινικές, υπάρχουν οργανωμένα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής τα οποία εφαρμόζουν όλες τις καινοτομίες και τα νεότερα επιτεύγματα στον τομέα. Σε αυτά τα κέντρα οι τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής προσφέρονται είτε δωρεάν είτε με πάρα πολύ μικρό κόστος.
«Το νέο, αναθεωρημένο νομοθετικό πλαίσιο καθορίζει τους κανόνες διαχείρισης του γεννητικού υλικού ωαρίων ή σπερματοζωαρίων για κοινωνικούς λόγους, διορθώνει την άνιση αντιμετώπιση των δύο φύλων όσον αφορά τη διαχείριση του γενετικού υλικού, διορθώνει στρεβλώσεις του παρελθόντος εις βάρος των γυναικών και εναρμονίζει την ελληνική νομοθεσία με το κοινοτικό δίκαιο»
Στο Αρεταίειο νοσοκομείο πόσους κύκλους εξωσωματικής διενεργείτε το χρόνο και τι ιατρικές πράξεις υποστηρίζετε; Υπάρχει λίστα αναμονής και αν, ναι, πού οφείλεται;
Το κέντρο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στο Αρεταίειο νοσοκομείο είναι ένα από τα παλιότερα κέντρα στην χώρα μας. Έχει ανακαινιστεί πρόσφατα και είναι σε θέση να προσφέρει όλο το φάσμα των τεχνικών υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Το κέντρο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής του Αρεταίειου νοσοκομείου μπορεί να εξυπηρετήσει περίπου 150 ζευγάρια το χρόνο, προσφέροντας υπηρεσίες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής. Αυτή τη στιγμή η λίστα αναμονής για ραντεβού στο τμήμα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής είναι περίπου γύρω στις δύο με τρεις εβδομάδες. Στο κέντρο επίσης προσφέρουμε δωρεάν όλες τις τεχνικές διατήρησης αναπαραγωγής σε νέες γυναίκες που έχουν διαγνωστεί με καρκίνο, με το σκεπτικό όταν ολοκληρώσουν την θεραπεία τους να μπορέσουν να χρησιμοποιήσουν το γενετικό τους υλικό για την δημιουργία οικογένειας.
Σε γυναίκες οι οποίες επιθυμούν να καταψύξουν το γενετικό τους υλικό (ωάρια) για κοινωνικούς λόγους, τα περισσότερα ιδιωτικά κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής προσφέρουν αυτή την υπηρεσία έναντι κάποιας αμοιβής, η οποία καλύπτει το κόστος της τεχνικής. Για ευνόητους λόγους, τα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής τα οποία εντάσσονται σε κρατικές δομές δεν είναι σε θέση να προσφέρουν αυτή την δυνατότητα, λόγω του κόστους της τεχνικής το οποίο δεν καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία, αλλά και λόγω έλλειψης των απαραίτητων δομών (χώρος, προσωπικό κλπ.) που απαιτούνται για την ασφαλή διατήρηση του γεννητικού υλικού για πέντε ή και ακόμα περισσότερα χρόνια.
Γενικά, τα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής εκτελούν ένα αριθμό κύκλων ο οποίος καθορίζεται από το μέγεθος του χώρου, την δυνατότητα του εργαστηρίου και την επάρκεια του προσωπικού.
Με ποιο τρόπο θα μπορούσε να ξεπεραστεί αυτός ο περιορισμός κατά τη γνώμη σας;
Οι τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής αποτελούν ένα ραγδαία αναπτυσσόμενο τομέα της ιατρικής, ο οποίος απαιτεί εξαιρετικής ποιότητας εργαστηριακό εξοπλισμό που θα πρέπει να ανανεώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα, σύμφωνα με τις εξελίξεις και τις νέες τεχνολογίες. Είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι αναγνώστες σας ότι ένα εργαστήριο υποβοηθούμενης αναπαραγωγής καλής ποιότητας απαιτεί μια επένδυση τουλάχιστον ενός εκατομμύριου ευρώ. Επιπροσθέτως, ο εργαστηριακός εξοπλισμός θα πρέπει να ανανεώνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Μόνο έτσι τα ποσοστά επιτυχίας θα μπορέσουν να διατηρηθούν σε υψηλό επίπεδο και να είναι συγκρίσιμα με αντίστοιχα ποσοστά άλλων κέντρων του εξωτερικού.
Βρίσκομαι στην ευχάριστη θέση να πω ότι, τα περισσότερα μεγάλα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στη χώρα μας διαθέτουν αυτό τον εξοπλισμό και επίσης επενδύουν ένα σημαντικό ποσοστό των κερδών τους για την συνεχή ανανέωση του εργαστηριακού εξοπλισμού τους. Δυστυχώς, αυτό δεν είναι εφικτό στο ίδιο ποσοστό στον δημόσιο τομέα, όπου λόγω της παρατεταμένης οικονομικής κρίσεως τα κεφάλαια που διατίθεται για την υγεία και για την πρόσληψη προσωπικού στα πανεπιστημιακά και στα κρατικά νοσοκομεία, είναι περιορισμένα. Παρόλα αυτά, χάρη στην εξαιρετική εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας που ασχολούνται με την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή τα ποσοστά επιτυχίας παραμένουν υψηλά.
Κατά τη γνώμη μου, τα κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής που εδράζονται σε κρατικές δομές θα πρέπει να επικεντρωθούν περισσότερο στην διατήρηση γενετικού υλικού από νέα άτομα που έχουν διαγνωστεί με καρκίνο και τα οποία πρόκειται να υποβληθούν σε κάποια θεραπεία, η οποία δυνητικά θα είναι τοξική και μπορεί να τους στερήσει την ικανότητα να δημιουργήσουν οικογένεια. Αντίθετα, η κατάψυξη γεννητικού υλικού κατ’ επιλογή για κοινωνικούς λόγους θα πρέπει, κατά τη γνώμη μου, να εφαρμόζεται κυρίως σε ιδιωτικά κέντρα υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
Συνολικά, πώς κρίνετε το νέο νομοθετικό πλαίσιο για την ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή; Υπάρχουν περαιτέρω περιθώρια βελτίωσης;
Παρά το γεγονός ότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα μέχρι τώρα, υπάρχουν αρκετά ζητήματα υποβοηθουμένης αναπαραγωγής τα οποία θα πρέπει να διευθετηθούν στο μέλλον με τις κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις. Ένα από αυτά θα μπορούσε να είναι η δημιουργία τράπεζας ωαρίων κατ’ αντιστοιχία με τις τράπεζες σπέρματος. Αυτό θα επέτρεπε την καλύτερη επιλογή δοτριών ωαρίων και τον καλύτερό έλεγχο της διακίνησης του γεννητικού υλικού μέσα σε ένα σαφές νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο θα προστατεύει τόσο τις δέκτριες όσο και τις δότριες. Αντίστοιχες ρυθμίσεις θα μπορούσαν να γίνουν και στις περιπτώσεις παρένθετης μήτρας, όπου οι γυναίκες οι οποίες επιθυμούν να συμμετάσχουν σε μια τέτοια διαδικασία θα μπορούν να εντάσσονται σε ένα σύστημα αντιστοίχισης με γυναίκες οι οποίες ενδιαφέρονται να κυοφορήσουν για λογαριασμό τους. Με αυτό τον τρόπο παραμερίζονται οι μεσάζοντες, διασφαλίζεται η ασφάλεια των ασθενών και περιορίζονται τα φαινόμενα εμπορευματοποίησης της διαδικασίας.
Δεν είναι τυχαίο, ότι η χώρα μας αποτελεί παγκόσμιο προορισμό ιατρικού τουρισμού όσον αφορά τις τεχνικές υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και αυτό οφείλεται όχι μόνο στο σύγχρονο νομικό πλαίσιο αλλά περισσότερο στην αποδεδειγμένη ποιότητα των ιατρικών υπηρεσιών στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, οι οποίες κατατάσσουν τη χώρα μας σε μία από τις υψηλότερες θέσεις στην Ευρώπη. Οι νέες αλλαγές στο νομοθετικό πλαίσιο έρχονται στην κατάλληλη στιγμή για να υποστηρίξουν αυτή την προσπάθεια και να εδραιώσουν ακόμα περισσότερο τη χώρα μας σαν ένα κέντρο Αριστείας στον τομέα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής.
