Η συχνότητα εμφάνισης της άνοιας σε ανθρώπους άνω των 65 ετών στην Ελλάδα ανέρχεται σε ποσοστό 7,5%, με το 75% των περιστατικών να έχει ως αίτιο το Αλτσχάιμερ. Μάλιστα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών, η άνοια θα απασχολήσει περισσότερους από 300.000 Ελληνες μέσα στις επόμενες δεκαετίες. Πόσα γνωρίζουμε όμως για την άνοια και τη συχνότερη αιτία της, που δεν είναι άλλη από το Αλτσχάιμερ;
Οταν η λογική κυνηγάει τη μνήμη
Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι η πιο συνηθισμένη μορφή άνοιας και η πιο συχνά εμφανιζόμενη νευροεκφυλιστική ασθένεια του εγκεφάλου, έχοντας πλήξει παγκοσμίως περίπου 50 εκατομμύρια ανθρώπους, αριθμός που αναμένεται να φτάσει τα 150 εκατομμύρια μέχρι το 2050.
Εξαιτίας της διαρκούς αύξησης των περιστατικών, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συμπεριέλαβε τη νόσο Αλτσχάιμερ και την άνοια στα ζητήματα άμεσης προτεραιότητας και τόνισε την ανάγκη για περαιτέρω έρευνα για την κατανόηση της νόσου, που θα οδηγήσει σε εξεύρεση θεραπείας, αλλά και την υποχρέωση των κρατών να δημιουργήσουν/ενισχύσουν τις αναγκαίες δομές στήριξης των ασθενών και των φροντιστών τους, όπου θα προσφέρεται υψηλού επιπέδου φροντίδα και περίθαλψη.
Για την ιστορία
Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο γερμανός ψυχίατρος Αλοΐσιος Αλτσχάιμερ (1864-1915) περιέγραψε πρώτος μια ιδιάζουσα ασθένεια του εγκεφάλου, την οποία αργότερα όλοι θα αποκαλούσαν προς τιμήν του με το όνομά του (νόσος Αλτσχάιμερ).
Παρά τα πενιχρά τεχνικά μέσα της εποχής του, ο Αλτσχάιμερ περιέγραψε τόσο τα συμπτώματα της νόσου όσο και τις δύο κύριες ιστολογικές αλλοιώσεις που προξενεί στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Η εις βάθος ανάλυση αυτών των εγκεφαλικών αλλοιώσεων πραγματοποιήθηκε 80 χρόνια αργότερα (το 1998), όταν ανακαλύφθηκαν τα κύρια συστατικά τους: η πρωτεΐνη Tau και το πεπτίδιο του αμυλοειδούς β (τα επίπεδα αυτών των βιοδεικτών συσχετίζονται με πιθανή εμφάνιση της νόσου Αλτσχάιμερ και βοηθούν στη διάγνωσή της).
Την τελευταία εικοσαετία οι επιστήμονες επικεντρώθηκαν επίσης στη λεπτομερή παρακολούθηση και κατανόηση των αλλαγών και αλλοιώσεων που συμβαίνουν στον εγκέφαλο ενόσω εξελίσσεται το Αλτσχάιμερ, προσπάθεια στην οποία συνέβαλε πολύ και η μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου.
Πότε κινδυνεύουμε να πάθουμε Αλτσχάιμερ;
Οι πιο σημαντικοί, και μη τροποποιήσιμοι, παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση του Αλτσχάιμερ είναι η προχωρημένη ηλικία και η γενετική προδιάθεση. Ετσι, το Αλτσχάιμερ είναι μια ηλικιοεξαρτώμενη αλλά παράλληλα πολυπαραγοντική νευροεκφυλιστική ασθένεια.
Την πιθανότητα εμφάνισης του Αλτσχάιμερ αυξάνουν – λιγότερο ή περισσότερο – διάφοροι παράγοντες, όπως είναι το φύλο (οι γυναίκες κινδυνεύουν λίγο περισσότερο από ό,τι οι άνδρες), ο διαβήτης, η υπέρταση, η δυσλιπιδαιμία, η παχυσαρκία, το κάπνισμα, οι διατροφικές συνήθειες, οι τραυματικές κακώσεις της κεφαλής και η κατάθλιψη (η κατάθλιψη ενοχοποιείται όσον αφορά την εκδήλωση της νόσου Αλτσχάιμερ, με το χρόνιο στρες να λειτουργεί ως εν δυνάμει συνδετικός παράγοντας μεταξύ των δύο ασθενειών).
Είχε Αλτσχάιμερ η μητέρα μου. Θα πάθω κι εγώ;
Κάτι τέτοιο δεν είναι δεδομένο. Ενας πολύ σημαντικός προγνωστικός παράγοντας είναι η ηλικία που νόσησε ο συγγενής μας. Αυτό συμβαίνει επειδή η ισχυρή κληρονομικότητα υπάρχει μόνο όταν πρόκειται για τη «νόσο Αλτσχάιμερ πρώιμης έναρξης» ή οικογενούς μορφής.
Η νόσος Αλτσχάιμερ πρώιμης έναρξης (~1%-5% των περιπτώσεων) οφείλεται σε μεταλλάξεις γονιδίων που εμφανίζονται σε άτομα ηλικίας κυρίως κάτω των 60 ετών. Τούτο σημαίνει ότι ένα άτομο που φέρει μία από τις συγκεκριμένες μεταλλάξεις θα αναπτύξει τη νόσο ανεξάρτητα από άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες που ενισχύουν τον κίνδυνο εμφάνισής της, όπως είναι, για παράδειγμα, τα καρδιαγγειακά νοσήματα ή ο διαβήτης.
Κατ’ επέκταση ο απόγονος, αν έχει κληρονομήσει το γονίδιο με την παθογενή μετάλλαξη (η πιθανότητα να το έχει κληρονομήσει είναι 50%), θα νοσήσει επίσης από Αλτσχάιμερ σε αυτή την περίπτωση της οικογενούς μορφής της νόσου όπου το Αλτσχάιμερ εμφανίζεται πριν από τα 60.
Από την άλλη πλευρά, η «νόσος Αλτσχάιμερ όψιμης έναρξης» (~95%-99% των περιπτώσεων) ή αλλιώς σποραδικής μορφής, που είναι και η πολύ συχνότερη μορφή της νόσου, οφείλεται σε συνδυασμό πολυμορφισμών του γενετικού υλικού (DNA) (που κληρονομούμε από τους γονείς) αλλά δεν εμφανίζεται εκτός αν υπάρξουν και άλλοι παράγοντες, γενετικοί, βιολογικοί, περιβαλλοντικοί.
Ετσι, η νόσος Αλτσχάιμερ όψιμης έναρξης εμφανίζεται σποραδικά στις οικογένειες.
Πώς μπορούμε να το προλάβουμε;
Αν και δεν υπάρχουν σαφείς οδηγίες αναφορικά με το πώς μπορούμε να προλάβουμε τη νόσο, οι ειδικοί και οι έρευνες θεωρούν ότι η συνεπής και συστηματική υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής πιθανόν να λειτουργεί προστατευτικά.
Θεωρείται ότι η αυξημένη πρόσληψη βιταμινών και αντιοξειδωτικών παίζει ρόλο, αλλά ακόμα περισσότερο ότι όσοι ακολουθούν τη μεσογειακή δίαιτα έχουν λιγότερες πιθανότητες να αναπτύξουν Αλτσχάιμερ. Αλλά και η προληπτική αξία της σωματικής άσκησης έναντι της νόσου Αλτσχάιμερ είναι ιατρικά αναγνωρισμένη και γι’ αυτό συνιστάται η συστηματική εφαρμογή της.
Επίσης, επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν ότι άνθρωποι με υψηλότερο νοητικό πηλίκο, υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης, πιο απαιτητικά επαγγέλματα και περισσότερες δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου (συμπεριλαμβανομένων των πνευματικών, κοινωνικών, αλλά και φυσικών-σωματικών δραστηριοτήτων) έχουν μικρότερες πιθανότητες ανάπτυξης της νόσου.
Τέλος, είναι πολύ σημαντική η πρόληψη και θεραπεία καρδιαγγειακών νόσων όπως ο διαβήτης, η υπέρταση, η δυσλιπιδαιμία και η παχυσαρκία, ήδη από τη μέση ή και από τη νεαρή ηλικία, καθώς και η αποφυγή κρανιοεγκεφαλικών κακώσεων και του καπνίσματος, που είναι όλοι επιβαρυντικοί παράγοντες όσον αφορά την πιθανότητα εμφάνισης της νόσου.
Πώς επηρεάζεται ο εγκέφαλος από το Αλτσχάιμερ
Μία από τις πρώτες αλλοιώσεις που παρατηρούνται στον εγκέφαλο ενός ασθενούς με νόσο Αλτσχάιμερ είναι η απώλεια συνάψεων (σημεία επικοινωνίας μεταξύ των κυττάρων του εγκεφάλου) και η ατροφία των νευρικών κυττάρων, που μαζί με τον επερχόμενο κυτταρικό θάνατο οδηγούν σε συρρίκνωση εκτεταμένων τμημάτων του εγκεφάλου.
Μία από τις πρώτες περιοχές του εγκεφάλου που αλλοιώνονται σε περιπτώσεις ασθενών με Αλτσχάιμερ είναι ο ιππόκαμπος, και γενικά όσες περιοχές έχουν να κάνουν με τη μνήμη, αλλά αργότερα ακολουθούν και άλλες περιοχές, οι οποίες είναι υπεύθυνες για τη γλωσσική λειτουργία, τη λογική και τη συμπεριφορά.
Στα τελικά στάδια της νόσου η εν λόγω διαδικασία επεκτείνεται τόσο πολύ, ώστε οδηγεί σε σημαντική ατροφία και κατ’ επέκταση σε απώλεια του όγκου του εγκεφάλου. Το εντυπωσιακό είναι όμως ότι πρόσφατες μελέτες τοποθετούν την έναρξη των εγκεφαλικών αλλοιώσεων έως και 20 χρόνια πριν από την εκδήλωση των πρώτων συμπτωμάτων.
Η διάγνωση του Αλτσχάιμερ
Βασικό χαρακτηριστικό της άνοιας είναι η έκπτωση της νοητικής λειτουργίας του ασθενούς, εξαιτίας της οποίας αντιμετωπίζει δυσκολίες κατά τη διεκπεραίωση των καθημερινών του υποχρεώσεων.
Η συχνότερη νευροεκφυλιστική αιτία της άνοιας είναι η νόσος Αλτσχάιμερ, για τη διάγνωση της οποίας απαιτείται συνεκτίμηση στοιχείων από το ιστορικό του ασθενούς, και των αποτελεσμάτων από τις απαραίτητες νευρολογικές/νευροψυχολογικές εξετάσεις και τους απεικονιστικούς ελέγχους. Θα πρέπει όμως πρώτα να έχουν αποκλειστεί άλλα αναστρέψιμα αίτια που οδηγούν στην άνοια, όπως είναι η έλλειψη της Β12, ο υποθυρεοειδισμός, ο υδροκέφαλος φυσιολογικής πίεσης, κ.ά.
Πώς αντιμετωπίζεται το Αλτσχάιμερ;
Δυστυχώς, για την ώρα δεν υπάρχει θεραπεία που να αναστέλλει την πορεία της νόσου και να προσφέρει οριστική ίαση. Είναι πολλά άλλωστε τα αχαρτογράφητα σημεία της που χρειάζονται διερεύνηση, προκειμένου να φθάσουν οι επιστήμονες στην ανακάλυψη μιας αποτελεσματικής θεραπείας.
Χρησιμοποιούνται κάποια φάρμακα για την αντιμετώπιση των γνωσιακών συμπτωμάτων της νόσου και ορισμένα αντιψυχωσικά και αντικαταθλιπτικά φάρμακα για την αντιμετώπιση των νευροψυχιατρικών συμπτωμάτων της νόσου.
Επιπλέον πολύ σημαντική είναι η διαχείριση της νόσου, που εστιάζει στον μετριασμό των παραγόντων κινδύνου οι οποίοι επιταχύνουν την εξέλιξή της, καθώς και η υποστηρικτική φροντίδα για τους ασθενείς αλλά και για τους φροντιστές.
Ευχαριστούμε για τη συνεργασία τη Χριστίνα Δάλλα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Φαρμακολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, αντιπρόεδρο Μεσογειακής Εταιρείας για τις Νευροεπιστήμες, και τον Γιάννη Σωτηρόπουλο, νευροεπιστήμονα, ερευνητή Γ΄ στο Ινστιτούτο Βιοεπιστημών και Εφαρμογών ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος».
Βιβλιογραφία
«Οταν η λογική κυνηγάει τη μνήμη. Η πολυδιάστατη απειλή της νόσου Αλτσχάιμερ στον 21ο αιώνα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
