Η αυτορρύθμιση είναι ένα από τα πιο σημαντικά εφόδια για την ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Ξεκινά να καλλιεργείται ήδη από την παιδική ηλικία και συμβάλλει στη συναισθηματική ωριμότητα του παιδιού και στη δημιουργία υγιών σχέσεων μετέπειτα στη ζωή του. Η αυτορρύθμιση περιλαμβάνει τον έλεγχο της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων και των σκέψεών μας. Πιο συγκεκριμένα, η συναισθηματική αυτορρύθμιση αναφέρεται στην ικανότητα διαχείρισης έντονων συναισθημάτων και παρορμήσεων. Με άλλα λόγια, η αυτορρύθμιση έχει να κάνει με την ικανότητα να σκεφτόμαστε προτού ενεργήσουμε. Αφορά επίσης την ικανότητα να διαχειριζόμαστε τις απογοητεύσεις και να ενεργούμε με τρόπο που να συνάδει με τις βαθύτερες αξίες μας.
Γιατί είναι τόσο σημαντική
Η αυτορρύθμιση περιλαμβάνει μια παύση μεταξύ ενός συναισθήματος και μιας δράσης – το να αφιερώνουμε δηλαδή χρόνο για να σκεφτούμε την κατάσταση, να κάνουμε ένα σχέδιο, να περιμένουμε υπομονετικά. Τα παιδιά συχνά δυσκολεύονται με αυτές τις συμπεριφορές, ειδικά στη νηπιακή ηλικία. Η έλλειψη της ικανότητας της αυτορρύθμισης μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στη ζωή του παιδιού καθώς αυτό μεγαλώνει.
Ενα παιδί που φωνάζει ή χτυπά άλλα παιδιά από την απογοήτευσή του δεν θα είναι συμπαθητικό στους συνομηλίκους του και μπορεί να αντιμετωπίσει επιπλήξεις στο σχολείο. Ενας ενήλικος με κακές δεξιότητες αυτορρύθμισης μπορεί να στερείται αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης και να αντιμετωπίζει προβλήματα με το στρες και την απογοήτευση. Συχνά, αυτό μπορεί να εκφραστεί ως θυμός ή άγχος, και σε πιο σοβαρές περιπτώσεις, μπορεί να διαγνωστεί ως ψυχική διαταραχή.
Η αυτορρύθμιση είναι επίσης σημαντική καθώς μας επιτρέπει να ενεργούμε σύμφωνα με τις αξίες ή την κοινωνική συνείδησή μας και να εκφραζόμαστε κατάλληλα. Για παράδειγμα, εάν εκτιμάμε τα ακαδημαϊκά επιτεύγματα, η αυτορρύθμιση θα μας επιτρέψει να διαβάσουμε αντί να χαλαρώσουμε πριν από μία εξέταση. Εάν θεωρούμε ύψιστη αξία τη βοήθεια στους άλλους, θα μας επιτρέψει να βοηθήσουμε έναν συνάδελφο σε ένα task, ακόμη κι αν έχουμε οι ίδιοι μια αυστηρή προθεσμία. Παράλληλα, η αυτορρύθμιση μας επιτρέπει να ανακάμψουμε από μια αποτυχία και να παραμείνουμε ψύχραιμοι υπό πίεση. Αυτές οι δύο ικανότητες είναι εξαιρετικά σημαντικές και χρήσιμες στην ενήλικη ζωή.
Καθώς μεγαλώνει το παιδί, η αυτορρύθμιση το βοηθά:
- Να μαθαίνει στο σχολείο – του δίνει τη δυνατότητα να κάθεται και να ακούει στην τάξη.
- Να συμπεριφέρεται με κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους – του δίνει τη δυνατότητα να ελέγχει τις παρορμήσεις του.
- Να κάνει φίλους – το βοηθά να παίζει και να μιλάει με άλλα παιδιά, καθώς και να εκφράζει τα συναισθήματά του με κατάλληλους τρόπους.
- Να γίνει πιο ανεξάρτητο – το μαθαίνει να λαμβάνει κατάλληλες αποφάσεις σχετικά με τη συμπεριφορά του και να προσαρμόζεται σε νέες καταστάσεις με λιγότερη καθοδήγηση από τους γονείς του.
Πώς αναπτύσσεται η αυτορρύθμιση
Η αυτορρύθμιση επηρεάζεται τόσο από συμπεριφορικούς παράγοντες (προσωπικότητα) όσο και από βιολογικούς (ιδιοσυγκρασία – ταμπεραμέντο ). Σχετίζεται άμεσα με το πόσο καλά διαχειρίζεται κανείς νέες προκλήσεις, μια ικανότητα που επηρεάζεται από την ιδιοσυγκρασία, τις πρώιμες αναπτυξιακές εμπειρίες και τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς του. Η ιδιοσυγκρασία είναι ένα σταθερό χαρακτηριστικό που εκδηλώνεται στα πρώτα στάδια της βρεφικής ηλικίας. Ωστόσο, τα παιδιά που έχουν αναπτύξει ασφαλές στυλ προσκόλλησης (μεγαλώνουν νιώθοντας ασφάλεια και αγάπη από τους γονείς τους) είναι σε θέση να καλλιεργήσουν μια καλή ικανότητα αυτορρύθμισης, ανεξάρτητα από την ιδιοσυγκρασία τους.
Σε μια ιδανική κατάσταση, ένα μικρό παιδί που έχει ξεσπάσματα μεγαλώνει σε ένα παιδί που μαθαίνει πώς να ανέχεται τα άβολα συναισθήματα χωρίς να καταρρέει και αργότερα σε έναν ενήλικο που είναι σε θέση να ελέγχει την παρόρμησή του να ενεργεί με βάση τα άβολα συναισθήματα. Ουσιαστικά, η ωριμότητα αντανακλά την ικανότητα αντιμετώπισης συναισθηματικών, κοινωνικών και γνωστικών προκλήσεων με υπομονή και ψυχραιμία.
Τα στάδια της αυτορρύθμισης
Τα παιδιά αναπτύσσουν την αυτορρύθμιση μέσω υγιών και στοργικών σχέσεων, πρωταρχικά με τους γονείς τους. Αναπτύσσουν επίσης την ικανότητα της αυτορρύθμισης παρακολουθώντας τους ενηλίκους γύρω τους.
*Η αυτορρύθμιση ξεκινά ήδη όταν τα παιδιά είναι μωρά. Αναπτύσσεται περισσότερο στα νηπιακά και τα προσχολικά χρόνια, αλλά συνεχίζει επίσης να εξελίσσεται μέχρι την ενηλικίωση. Για παράδειγμα, τα μωρά μπορεί να πιπιλίζουν τα δάχτυλά τους για να νιώσουν άνετα ή να κοιτάζουν μακριά από τους γονείς τους εάν χρειάζονται ένα διάλειμμα από την αλληλεπίδρασή τους ή εάν είναι κουρασμένα.
*Τα μικρά παιδιά μπορεί να είναι ανυπόμονα όσον αφορά το φαγητό και το παιχνίδι. Ετσι, μπορεί να αρπάξουν ένα παιχνίδι από άλλα παιδιά και να έχουν ξεσπάσματα όταν κατακλύζονται από έντονα συναισθήματα.
*Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας αρχίζουν να μαθαίνουν πώς να παίζουν με άλλα παιδιά και να κατανοούν τι περιμένουν οι άλλοι από τη συμπεριφορά τους. Για παράδειγμα, ένα παιδί προσχολικής ηλικίας μπορεί να προσπαθήσει να μιλήσει με σιγανή φωνή αν βρίσκεται στον κινηματογράφο.
*Τα παιδιά σχολικής ηλικίας γίνονται καλύτερα στον έλεγχο των δικών τους επιθυμιών και αναγκών, αντιλαμβάνονται τη θέση των άλλων ανθρώπων και βλέπουν και τις δύο πλευρές μιας κατάστασης. Αυτό σημαίνει, για παράδειγμα, ότι μπορεί να είναι σε θέση να διαφωνήσουν με άλλα παιδιά χωρίς να τσακωθούν.
*Τα παιδιά προεφηβικής και εφηβικής ηλικίας είναι καλύτερα στον προγραμματισμό, στο να ασχολούνται με δύσκολες εργασίες, να συμπεριφέρονται με κοινωνικά κατάλληλους τρόπους και να σκέφτονται πώς η συμπεριφορά τους επηρεάζει τους άλλους ανθρώπους. Για παράδειγμα, το έφηβο παιδί μπορεί να σκεφτεί τη θέση των γονιών του όταν διαπραγματεύεται μαζί τους σχετικά με το τι ώρα πρέπει να επιστρέφει στο σπίτι έπειτα από μια έξοδο.
Πώς θα μάθετε στο παιδί να ρυθμίζει τα συναισθήματά του
Οταν μαθαίνετε στο παιδί σας ότι όλα τα συναισθήματα είναι φυσιολογικά και ότι μπορεί να βρει κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους για να τα διαχειριστεί, θα δείτε μια μεγάλη βελτίωση στη συμπεριφορά του και θα το διδάξετε την ικανότητα της αυτορρύθμισης.
Ονομάστε τα συναισθήματα του παιδιού σας
Ενας από τους λόγους που τα νήπια έχουν ξεσπάσματα και μια τάση προς το… δράμα είναι επειδή δεν μπορούν να αντιληφθούν τι ακριβώς τους συμβαίνει όταν βιώνουν έντονα συναισθήματα. Τα παιδιά σε αυτήν την ηλικία δεν έχουν ακόμη το κατάλληλο λεξιλόγιο ώστε να ονομάσουν τα συναισθήματά τους κι έτσι οφείλετε εσείς να κατονομάσετε όσα νιώθουν, για παράδειγμα λέγοντας κάτι σαν, «Φαίνεται ότι αισθάνεσαι πραγματικά απογοητευμένος που δεν θα πάμε στο πάρκο σήμερα».
Διδάξτε το υγιείς δεξιότητες αντιμετώπισης
Διδάξτε προληπτικά το παιδί σας πώς να αντιμετωπίζει τις δυσκολίες με υγιή τρόπο. Δείξτε του ότι μπορεί να χρωματίσει μια εικόνα όταν είναι λυπημένο ή ότι μπορεί να παίξει στον κήπο όταν είναι θυμωμένο.
Δείξτε του ότι έχει κάποιον έλεγχο
Εάν το παιδί έχει κακή διάθεση, μιλήστε του για το πώς ορισμένες συμπεριφορές – όπως το να μένει κατσουφιασμένο στο δωμάτιό του – είναι πιθανό να επιτείνουν την κακή του διάθεση. Εξηγήστε του ότι άλλες επιλογές – όπως ένα διασκεδαστικό παιχνίδι ή ένα βιβλίο – θα μπορούσαν να το κάνουν να ξεχαστεί και να τονώσουν τη διάθεσή του.
Πειθαρχήστε το για την ακατάλληλη συμπεριφορά
Εάν το παιδί σας σπάσει το παιχνίδι του αδελφού του επειδή είναι θυμωμένο, θα πρέπει να έρθει αντιμέτωπο με μια συνέπεια. Καταστήστε σαφές ότι δεν θα τιμωρηθεί για τα συναισθήματά του, αλλά για την παραβίαση των οικογενειακών κανόνων.
Εξηγήστε ότι τα συναισθήματα δεν λειτουργούν ως δικαιολογία
Εάν το παιδί σας σάς λέει ότι δεν μπορεί να κάνει την εργασία του επειδή είναι λυπημένο, μην του επιτρέψετε να παρατήσει το διάβασμα. Προτείνετέ του να κάνει ένα σύντομο διάλειμμα, ώστε να βελτιώσει τη διάθεσή του, και να συνεχίσει. Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα αποτελούν περιπτώσεις όπως η αντιμετώπιση μιας απώλειας στην οικογένεια ή κάποια άλλη οικογενειακή κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Βοηθήστε το να εξασκηθεί στην ήττα
Τα επιτραπέζια παιχνίδια είναι ένας καλός τρόπος να μάθει το παιδί να χάνει και – κυρίως – να αποδέχεται την αποτυχία του χωρίς μελοδραματισμούς. Αν το μικρό σας δυσανασχετεί εύκολα και καταλήγει να βάζει τα κλάματα με το παραμικρό, ίσως μπείτε στον πειρασμό να… τροποποιήσετε ορισμένους κανόνες του παιχνιδιού προκειμένου να κερδίσει, ωστόσο, έτσι χάνει την ευκαιρία να εξασκηθεί στο πώς να διαχειρίζεται σωστά την ήττα.
Εξηγήστε του την ήττα
Εξηγήστε στο παιδί γιατί κερδίζουμε: μερικές φορές είναι λόγω προσπάθειας, άλλες είναι θέμα τύχης και μερικές φορές είναι και τα δύο. Εάν το παιδί σας παραπονιέται ότι δεν είναι δίκαιο, καταπολεμήστε την επιθυμία σας να απαντήσετε «Η ζωή δεν είναι δίκαιη» και εστιάστε στα συναισθήματά του. Θα μπορούσατε να πείτε, «Ξέρω ότι νομίζεις πως δεν είναι δίκαιο. Είσαι θυμωμένος ή λυπημένος που έχασες;».
Επικροτήστε τη σωστή συμπεριφορά
Οταν το παιδί σας διαχειρίζεται καλά τα συναισθήματά του, φροντίστε να του το αναγνωρίσετε. Πείτε κάτι σαν, «Είδα ότι είπες μπράβο στην αδελφή σου που κέρδισε, παρόλο που αναστατώθηκες που έχασες. Ηταν σωστό αυτό εκ μέρους σου».
Βοηθήστε το να ηρεμήσει
Προτρέψτε το να παίρνει μερικές αργές, βαθιές αναπνοές ή να μετράει προς τα πίσω από το 10 όταν αρχίζει να αισθάνεται αναστατωμένο. Ενημερώστε το ότι μόλις ηρεμήσει, είστε διαθέσιμοι για να μιλήσετε για το πώς αισθάνεται.
Δώστε το καλό παράδειγμα
Ως γονείς είστε τα πρώτα και πιο καθοριστικά πρότυπα για το παιδί σας. Οταν εσείς οι ίδιοι αντιμετωπίζετε τις αναποδιές με ψυχραιμία και χιούμορ, δείχνετε στο παιδί ότι ακόμη και αν κάτι το εκνευρίσει, δεν αξίζει να χαλάσει τη διάθεσή του για αυτό.
Κοινά προβλήματα αυτορρύθμισης
Πώς αναπτύσσονται τα προβλήματα με την αυτορρύθμιση; Θα μπορούσαν να ξεκινήσουν από νωρίς, για παράδειγμα όταν ένα βρέφος παραμελείται. Ενα μικρό παιδί που δεν αισθάνεται ασφαλές ή που δεν είναι σίγουρο εάν θα ικανοποιηθούν οι ανάγκες του, μπορεί να έχει πρόβλημα να ηρεμήσει και να ρυθμίσει τα συναισθήματά του.
Αργότερα, ένα παιδί, ένας έφηβος ή ένας ενήλικος μπορεί να δυσκολεύεται με την αυτορρύθμιση, είτε επειδή αυτή η ικανότητα δεν αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της νηπιακής ηλικίας, είτε λόγω της απουσίας στρατηγικών για τη διαχείριση των δύσκολων συναισθημάτων. Οταν η έλλειψη αυτορρύθμισης αφήνεται ανεξέλεγκτη, με την πάροδο του χρόνου θα μπορούσε να οδηγήσει σε πιο σοβαρά ζητήματα, όπως διαταραχές ψυχικής υγείας και επικίνδυνες συμπεριφορές, όπως κατάχρηση ουσιών.
Πότε να απευθυνθείτε στον ειδικό
Εξετάστε το ενδεχόμενο να απευθυνθείτε σε έναν παιδοψυχολόγο εάν το παιδί σας:
- Φαίνεται να έχει πολλά ξεσπάσματα ή δυσκολίες συμπεριφοράς για την ηλικία του.
- Βγαίνει εκτός ελέγχου πιο συχνά καθώς μεγαλώνει.
- Συμπεριφέρεται με τρόπους που είναι επικίνδυνοι για τον εαυτό του ή για τους άλλους.
- Είναι δύσκολο να πειθαρχηθεί και οι στρατηγικές σας για την ενθάρρυνση της καλής του συμπεριφοράς δεν φαίνεται να λειτουργούν.
- Εχει απομονωθεί και έχει πολλά προβλήματα στις αλληλεπιδράσεις με άλλους.
- Δεν έχει αναπτύξει κατάλληλες επικοινωνιακές και κοινωνικές δεξιότητες για την ηλικία του.
Ευχαριστούμε για τη συνεργασία την κα Μαρίκα Σιδηροπούλου, κλινική ψυχολόγο – παιδοψυχολόγο
