Γράφουν οι δρ. Παναγιώτης Κατσίκης και δρ. Χρήστος Ουζούνης*
Η ταχύτατη ανάπτυξη εμβολίων κατά του κορωνοϊού SARS-CoV-2 προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία να περιορίσουμε την έκταση της πανδημίας και το ανθρώπινο κόστος που επιφέρει η νόσος COVID-19. Παρά όμως αυτή την τεράστια επιστημονική επιτυχία, μια σημαντική μερίδα του πληθυσμού στη Ελλάδα, αλλά και σε άλλες χώρες, διστάζει ή και αρνείται να εμβολιαστεί. Ο δισταγμός και η άρνηση προέρχονται συχνά από παρανόηση των πραγματικών δεδομένων ή την ξεκάθαρη και εκάστοτε σκόπιμη παραπληροφόρηση. Σε αυτό το σύντομο άρθρο προσφέρουμε μερικές ξεκάθαρες απαντήσεις σε ζητήματα και ερωτήσεις που αφορούν τα ρίσκα και τις ωφέλειες των εμβολίων κατά του SARS-CoV-2, επιχειρώντας να τονίσουμε τη σημασία τους για την εξέλιξη της πανδημίας.
Γιατί να εμβολιαστώ; Η πανδημία θα περάσει σύντομα
Μερικοί ανάμεσά μας διστάζουν να εμβολιαστούν με την ελπίδα ότι η πανδημία του κορωνοϊού SARS-CoV-2 θα περάσει ή ο εμβολιασμός των συμπολιτών μας θα καλύψει και εμάς. Γιατί να πάρουμε εμείς το ρίσκο; Πέρα από τον αντικοινωνικό ατομικισμό που ενέχει αυτή η θέση, όταν δεν υπάρχουν σοβαροί λόγοι υγείας και ιατρικές αντενδείξεις, γενικά δεν ευσταθεί. Ο SARS-CoV-2 δεν πρόκειται να φύγει και μάλλον θα γίνει ενδημικός, που σημαίνει ότι θα κυκλοφορεί ανάμεσά μας για χρόνια. Η γρίπη των χοίρων ξεκίνησε σαν πανδημία το 2009 και έγινε ενδημική μέσα σε έναν χρόνο. Σε μια πρόσφατη έρευνα ανάμεσα σε 113 επιστήμονες συναφείς με το θέμα, το 89% πιστεύει ότι ο SARS-CoV-2 θα γίνει ενδημικός (Nature 590: 382-384, 2021). Η αποτελεσματικότητα των εμβολίων δεν είναι 100%, καινούργια στελέχη του ιού, όπως το στέλεχος Δέλτα, είναι πιο μολυσματικά, καθώς επίσης και κάτι που πολλοί ξεχνούν: ελάχιστοι άνθρωποι στις αναπτυσσόμενες χώρες είναι ή πρόκειται να εμβολιαστούν σύντομα. Η γρίπη και τέσσερεις άλλοι κορωνοϊοί που προκαλούν το κοινό κρυολόγημα είναι χρόνια τώρα ενδημικοί ιοί. Σαν κοινωνίες ελέγχουμε τις επιπτώσεις και περιορίζουμε τους θανάτους στην περίπτωση της γρίπης λόγω εμβολίων και επίκτητης ανοσίας που αποκτήσαμε από προηγούμενες λοιμώξεις με αυτούς τους ιούς. Αν γίνει ενδημικός ο ιός SARS-CoV-2, οι περισσότεροι ανεμβολίαστοι θα νοσήσουν, με τις γνωστές επιπτώσεις. Οι εμβολιασμένοι θα έχουν πολύ μικρότερο ρίσκο να μολυνθούν και αν μολυνθούν η νόσος θα είναι σαφώς πιο ήπια. Αργά ή γρήγορα όλοι οι ανεμβολίαστοι θα νοσήσουν είτε είναι νέοι είτε ηλικιωμένοι. Και στο απώτερο μέλλον είναι σχεδόν αδύνατον να μην κολλήσουμε τον ιό: καλύτερα λοιπόν εμβολιασμένοι, παρά το αντίθετο!
Γιατί τα εμβόλια δεν είναι δοκιμασμένα για χρόνια, ενώ έχουν παρενέργειες;
Η ταχύτατη ανάπτυξη εμβολίων εν μέσω πανδημίας κάνει πολλούς ανθρώπους σκεπτικούς ως προς την ασφάλειά τους. Συνήθως η ανάπτυξη εμβολίων όντως παίρνει χρόνια, όμως η κρισιμότητα της πανδημίας δεν επέτρεπε μακροχρόνιες δοκιμασίες. Αντίθετα υπήρξε μια άνευ προηγουμένου επιστημονική κινητοποίηση που δοκίμασε διάφορα εμβόλια μέσα σε λίγους μήνες σε πάνω απο 100 χιλιάδες άτομα. Οι κλινικές αυτές δοκιμασίες απέκλεισαν συχνές και σοβαρές παρενέργειες. Η ερευνητική εντατικοποίηση και η επένδυση κεφαλαίων στην ανάπτυξη εμβολίων ήταν πρωτοφανής: με 10-20 φορές περισσότερη ένταση έρευνας για την παραγωγή τους σε έναν χρόνο, ισοδυναμεί με 10-20 χρόνια ανάπτυξης και πιο παραδοσιακούς προϋπολογισμούς. Αυτή η ταχύτατη και πρωτόγνωρη ανάπτυξη και έγκριση των εμβολίων, ενισχυόμενη από ανυπόστατες φήμες και άφθονη παραπληροφόρηση, έχει προβληματίσει πολλούς ως προς την ασφάλεια των εμβολίων. Η αλήθεια είναι ότι τα εμβόλια COVID-19, όπως και όλα τα φάρμακα, μπορεί να έχουν παρενέργειες. Μετά τον εμβολιασμό εκατομμυρίων ατόμων έχουμε πλέον μια πιο σαφή εικόνα για οποιεσδήποτε παρενέργειες. Δεν θα αναφερθούμε στις ήπιες αντιδράσεις μετά τον εμβολιασμό (π.χ. πυρετός, μυαλγίες, τοπικός πόνος κ.λπ.), αλλά σε σοβαρές παρενέργειες.
Αφού τα εμβόλια έχουν παρενέργειες και ο κίνδυνος να νοσήσω είναι μικρός, ποιο το όφελος;
Το ρίσκο να αρρωστήσει κάποιος σοβαρά και να χρειαστεί να νοσηλευτεί σε νοσοκομείο ύστερα από μόλυνση με SARS-CoV-2 δεν είναι αμελητέο, όπως νομίζουν μερικοί. Σύμφωνα με τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ (CDC), για άτομα μεταξύ 5-17 ετών οι 6 στους 1.000 νέους που μολύνονται με SARS-CoV-2 νοσηλεύονται σε νοσοκομείο. Για τις ηλικίες 18-49 το ποσοστό ανεβαίνει στο 2,4% (24 στους 1.000), για τις ηλικίες 50-64 στο 7,3% (73 στους 1.000) και για τους 65 ετών και άνω το ποσοστό είναι 21% (210 στους 1.000), με το ένα τρίτο να καταλήγει σε ΜΕΘ (https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/cases-updates/burden.html). Οι συννοσηρότητες επίσης αυξάνουν σημαντικά τον κίνδυνο σοβαρής COVID-19 ανεξαρτήτως ηλικίας.
Υπάρχει όμως και μια άλλη πολύ σημαντική επίπτωση της ασθένειας COVID-19, που έχει μελετηθεί λιγότερο και ονομάζεται μακροχρόνια COVID-19 (long COVID-19). Η μακροχρόνια COVID-19 μετά την ανάρρωση ταλαιπωρεί για μήνες τον ασθενή με δύσπνοια, αδυναμία συγκέντρωσης ή παρατεταμένη κόπωση και άλλα λιγότερο συχνά συμπτώματα. Σύμφωνα με τον αντίστοιχο ΕΟΔΥ της Ολλανδίας (RIVM), ως και το 37% ατόμων που αρρώστησαν από COVID-19 αναπτύσσουν μακροχρόνια COVID-19, κάτι που συμβαίνει ακόμα και σε άτομα που αρρώστησαν ήπια εκτός νοσοκομείου με COVID-19 και σε όλες τις ηλικίες. Ανησυχητικό είναι ότι το 27% νέων ατόμων 16-24 ετών υποφέρουν από μακροχρόνια COVID-19 τρεις μήνες μετά τη λοίμωξη (https://www.rivm.nl/en/news/long-covid-also-possible-after-mild-case-interim-research-results). Πόσο διαρκεί το σύνδρομο αυτό δεν ξέρουμε, αλλά υποψιαζόμαστε ότι μπορεί να διαρκεί και χρόνια. Η μακροχρόνια COVID-19 αποτελεί ακόμη ένα αντεπιχείρημα ως προς τις υποτιθέμενες μακροχρόνιες (άγνωστες) συνέπειες των σύγχρονων εμβολίων.
Ας δούμε όμως αναλυτικά τις πιο σημαντικές παρενέργειες που συσχετίζονται με τα εμβόλια, τις μυοκαρδίτιδες και τα θρομβοεμβολικά επεισόδια.
Τα εμβόλια προκαλούν αλλεργικές αντιδράσεις;
Σύμφωνα με το CDC, η συχνότητα σοβαρών αλλεργικών αντιδράσεων ύστερα από εμβόλιο κατά του SARS-CoV-2 δεν είναι υψηλότερη απ’ αυτή που παρατηρείται σε οποιαδήποτε λήψη φαρμάκου (JAMA 325: 1.101-1.102, 2021). Σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις, όπως αναφυλαξία, παρατηρούνται με συχνότητα 1 στους 100.000 εμβολιασμούς. Αυτός είναι και ο λόγος που περιμένουμε 15 λεπτά μετά τον εμβολιασμό πριν αναχωρήσουμε από τα εμβολιαστικά κέντρα.
Τα εμβόλια προκαλούν μυοκαρδίτιδα;
Τα εμβόλια mRNA έχουν συσχετιστεί με μυοκαρδίτιδες και περικαρδίτιδες σε νέα άτομα, όπου συσχετισμός δεν σημαίνει πάντα βέβαιη αιτία. Ο λόγος που δεν είναι εύκολη η απόδοση αιτίας στο εμβόλιο είναι διότι πριν από την πανδημία οι μυοκαρδίτιδες και περικαρδίτιδες συνέβαιναν σε 1 έως 10 άτομα ανά 100.000 του πληθυσμού. Οι πιο πρόσφατες αναλύσεις υποδηλώνουν ότι 2-3 νέοι πιθανά θα πάθουν μυοκαρδίτιδα σε 100.000 νέα άτομα που θα εμβολιαστούν με εμβόλια mRNA (JAMA Cardiol. June 29, 2021). H μυοκαρδίτιδα αυτή αποκρίνεται καλά σε θεραπευτική αγωγή. Μυοκαρδίτιδα όμως μπορεί να προκληθεί πολύ πιο συχνά όταν νέοι που αθλούνται ασθενήσουν με COVID-19. Πρόσφατη μελέτη 1.597 αθλητών αμερικανικών κολεγίων που ασθένησαν με COVID-19 έδειξε ότι 3 στους 1.000 ανέπτυξαν μυοκαρδίτιδα (JAMA Cardiol. May 27, 2021). Με δεδομένο ότι αν μείνουν ανεμβολίαστοι, οι 6 στους 1.000 νέους θα νοσηλευτούν με COVID-19 και σε ορισμένες κατηγορίες νέων η μυοκαρδίτιδα ύστερα απο ασθένεια COVID-19 είναι πολύ πιο συχνή, είναι προφανές ότι το ρίσκο από το εμβόλιο είναι σαφώς προτιμότερο από το να μείνουν οι νέοι ανεμβολίαστοι. Για άτομα δε πάνω από 60 ετών, το όφελος από το εμβόλιο είναι αδιαμφισβήτητο, αφού εάν πάθουν COVID-19, θα νοσηλευτεί το 20%, ενώ από αυτούς 1 στους 3 καταλήγει σε ΜΕΘ.
Τα εμβόλια προκαλούν θρομβώσεις και θρομβοπενία;
Τα θρομβοεμβολικά επεισόδια είναι ίσως η σοβαρότερη παρενέργεια που έχει συσχετιστεί με τα εμβόλια. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (ΕΜΑ) αναφέρει ότι η συχνότητα θρομβοεμβολικών επεισοδίων είναι 1 στους 150.000 για το εμβόλιο της AstraZeneca, ενώ η συχνότητα είναι χαμηλότερη και περίπου 1 άτομο στους 1-1,5 εκατομύριο για τα εμβόλια των Pfizer/BioNTech, Moderna και Johnson & Johnson-Janssen (N Engl J Med 384: 23, June 10, 2021).
Η ηλικία και το φύλο παίζουν μεγάλο ρόλο. Σύμφωνα με τον επίσημο βρετανικό φορέα εμβολίων Joint Committee on Vaccination and Immunisation (JCVI), το ρίσκο για θρομβώσεις με το εμβόλιο AstraZeneca είναι 1 άτομο στα 50.000 για τους κάτω από 40 ετών και 1 άτομο στα 100.000 για τους πάνω από 40 ετών. Με βάση τα παραπάνω, ο JCVI συμβουλεύει ότι για άτομα κάτω από 40 ετών είναι προτιμότερο να κάνουν άλλου είδους εμβολίου από αυτό της AstraZeneca . Με δεδομένο το υψηλό ρίσκο να αρρωστήσουν σοβαρά από COVID-19 άτομα άνω των 60 ετών, το εμβόλιο της AstraZeneca επίσης προσφέρει πολύ σημαντική προστασία. Για τις νεότερες ηλικίες είναι προτιμότερο να χρησιμοποιηθούν τα υπόλοιπα εμβόλια.
Αρκετές ευρωπαϊκές χώρες έχουν υιοθετήσει παρόμοιους περιορισμούς στη χρήση του εμβολίου της AstraZeneca. Το ίδιο ισχύει και για άτομα με συννοσηρότητες που αυξάνουν τον κίνδυνο σοβαρής COVID-19. Και πάλι τα οφέλη σε σχέση με τους κινδύνους είναι συντριπτικά υπέρ των εμβολίων, όπως αναφέρεται στη βιβλιογραφία.
Tα εμβόλια επηρεάζουν τη γονιμότητα;
Η θέση αυτή είναι αποτέλεσμα ξεκάθαρης παραπληροφόρησης. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη σήμερα ότι τα εμβόλια επηρεάζουν τη γονιμότητα.
Γιατί να εμβολιαστώ; Αφού τηρώ όλα τα μέτρα προστασίας
Παρότι τα εμβόλια μπορεί να είναι και ασφαλή και αποτελεσματικά, η ομολογουμένως μη βέλτιστη διαχείριση της πανδημίας σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο αποτέλεσε μια τραυματική και πρωτόγνωρη εμπειρία για άτομα και κοινωνίες. Η τρομολαγνεία των μέσων μαζικής ενημέρωσης, οι παλινωδίες των πολιτικών αποφάσεων, η άχρηστη πολυπλοκότητα της διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης και οι αποτυχημένες απόπειρες «ανοίγματος» της οικονομίας με καταστροφικές συνέπειες δημιούργησαν ένα δικαιολογημένο κλίμα δυσπιστίας προς την πολιτεία, η οποία έσπευσε να μας προστατεύσει με «διαφήμιση» της εμβολιαστικής εκστρατείας.
Η εκάστοτε εξουσία, που ουδέποτε σεβάστηκε ή υποστήριξε την επιστημονική έρευνα, τώρα ξαφνικά έγινε ο θερμότερος υποστηρικτής της. Δικαιολογημένα λοιπόν μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού προσπαθεί να «αποσυρθεί» από το προσκήνιο της εμβολιαστικής καμπάνιας, δημιουργώντας ένα τείχος απάθειας προς το επίτευγμα των εμβολίων COVID-19. Εχοντας αποκτήσει εμπειρία από τα στοιχειώδη μέτρα προστασίας του 2020, θεωρεί ότι θα αποφύγει την ίωση και συμπεραίνει ότι αφού δεν κόλλησε τον ιό ως τώρα, μπορεί να ελέγξει και μια μελλοντική μόλυνση. Αυτό σε συνδυασμό με την ελπίδα ότι η επιδημία θα υποχωρήσει. Δυστυχώς, τα δεδομένα διασποράς και αναμετάδοσης οδηγούν στο αντίθετο συμπέρασμα.
Οχι μόνο δεν θα αποφύγουμε τον ιό μεσοπρόθεσμα, αλλά για να λειτουργήσει αποτελεσματικά μια τόσο κρίσιμη στρατηγική εμβολιασμού η κοινωνία συνολικά πρέπει να μοιραστεί τους όποιους κινδύνους προκύπτουν. Δυστυχώς οι επιδημιολόγοι και λοιμωξιολόγοι τόνισαν το δικαίωμα του καθενός να αποφασίσει με απλές παραινέσεις, αλλά δεν δόθηκε ποτέ η ανάλογη έμφαση στην υποχρέωσή μας να συνεισφέρουμε σε μια αποτελεσματική καμπάνια για την προστασία του κοινωνικού συνόλου. Ακόμη και σήμερα, με μια μικρή δόση «κανονικότητας», ας μην ξεχνούν οι ανεμβολίαστοι και αναποφάσιστοι ότι οφείλουν τις ελεύθερες δραστηριότητές τους ή ακόμη και τις καλοκαιρινές διακοπές τους σε όλους εκείνους που «τόλμησαν» να εμβολιαστούν!
Επίλογος
Οπως είχαμε τονίσει πριν από μερικούς μήνες («Το Βήμα» 12/1/2021), χωρίς διαφάνεια δεν μπορούμε ως επιστήμονες αλλά και πολιτικοί να αντιμετωπίσουμε τον κυκεώνα παραπληροφόρησης και παραπλάνησης γύρω από τη νόσο COVID-19. Οσοι ισχυρίζονται ότι έχουν κάνει τη δική τους έρευνα χωρίς να είναι επιστήμονες, να είναι βέβαιοι ότι – δυστυχώς – τα συμπεράσματά τους είναι λανθασμένα: στην επιστημονική έρευνα δεν συλλέγονται πληροφορίες για να «επαληθεύσουν» μια υπόθεση, αλλά για να την καταρρίψουν.
Οσοι δεν έχουν εκπαιδευτεί για την παραγωγή πρωτογενούς γνώσης είναι βέβαιο ότι οδηγούνται σε λάθη. Αλλωστε, η επιστήμη δεν έχει ιντερνετικές βεβαιότητες, τα δεδομένα αλλάζουν συχνά και επιδέχονται συνεχούς βελτίωσης, επηρεάζοντας τα συμπεράσματα και τις εκάστοτε οδηγίες.
Είναι πολλά αυτά που δεν γνωρίζουμε για τον κορωνοϊό SARS-CoV-2 και την ασθένεια COVID-19. Γνωρίζουμε όμως ότι τα εμβόλια κατά μολυσματικών ασθενειών είναι ίσως η σημαντικότερη ανακάλυψη της σύγχρονης ιατρικής επιστήμης. Τα δε εμβόλια κατά του κορωνοϊού SARS-CoV-2 είναι το πιο αποτελεσματικό όπλο που έχουμε διαθέσιμο και η δεύτερη καλύτερη επιλογή μας. Η πρώτη θα ήταν να μην υπάρχει η επιδημία: δυστυχώς αυτό ακόμη είναι απίθανο να συμβεί σύντομα και μάλλον δεν θα συμβεί ποτέ. Μόνο με τα εμβόλια μπορούμε να διαχειριστούμε σωστά την πανδημία. Ο κορωνοϊός SARS-CoV-2 είναι εδώ και θα μείνει.
Οσοι θεωρούν κάτι διαφορετικό και επιμένουν να παραμένουν ανεμβολίαστοι αργά ή γρήγορα θα τον συναντήσουν από κοντά και θα υποστούν μια δυνητικά βαριά ίωση με μακροχρόνιες συνέπειες. Η οιαδήποτε πιθανή θεραπεία θα εξαρτάται τότε από τις ανάγκες και τις προτεραιότητες του συστήματος Υγείας, που θα παραμείνουν απρόβλεπτες όσο η πανδημία υπάρχει.
Στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές χώρες, η περίθαλψη είναι κοινωνικά άνιση. Ας σκεφτούν οι ανεμβολίαστοι, αν νοσήσουν με COVID-19, πόσοι απ’ αυτούς θα τύχουν αεροδιακομιδής στην καλύτερη πτέρυγα ΜΕΘ της Ελλάδας; Επειδή η απάντηση είναι προφανής, η μόνη λύση είναι η συμμετοχή όλων μας στην εμβολιαστική προσπάθεια.
*Ο δρ. Παναγιώτης Δ. Κατσίκης, MD, PhD, είναι καθηγητής Ανοσολογίας, διευθυντής στο Τμήμα Ανοσολογίας Erasmus University Medical Center Rotterdam, Ολλανδία
(πλήρως εμβολιασμένος με AstraZeneca, συγγενείς πρώτου βαθμού με Moderna ή Pfizer).
* Ο δρ. Χρήστος Α. Ουζούνης, DPhil, είναι καθηγητής Βιοπληροφορικής, Τμήμα Πληροφορικής ΑΠΘ, διευθυντής Ερευνών ΕΚΕΤΑ-CERTH Θεσσαλονίκη, Ελλάδα
(πλήρως εμβολιασμένος με Moderna, συγγενείς πρώτου βαθμού με Moderna ή Pfizer)
