Η αρχιτεκτονική των κατοικιών και γενικότερα των κτισμάτων στο Αιγαίο έχει γίνει αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, τόσο σε ελληνικά πανεπιστήμια και ειδικότερα στο πανεπιστήμιο Αιγαίου, αλλά και σε τμήματα Αρχιτεκτονικών σπουδών μεγάλων Ευρωπαϊκών και Αμερικανικών πανεπιστημίων, ενώ στοιχεία Αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής φιλοξενούνται σε πολλά μουσεία σε ολόκληρο τον κόσμο.

Αν και τα νησιά βρίσκονται σε κοντινή απόσταση μεταξύ τους και διατηρούν κοινά χαρακτηριστικά, ειδικά αυτά που αποτελούν ας πούμε συμπλέγματα ( Κυκλάδες – Νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου – Σποράδες – Δωδεκάνησα – Κρήτη), είναι γεγονός πως το καθ’ ένα παρουσιάζει και κάτι διαφορετικό, κάτι εντελώς δικό του. Η απάντηση βρίσκεται στη ιστορική διαδρομή των νησιών που το κάθε ένα αυτόνομα ακολούθησε καθώς και στις επιρροές που δέχτηκαν από διάφορους κατακτητές κυρίως κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας και ενετοκρατίας.

Επίσης οφείλεται και στις ήπιες κλιματικές συνθήκες του Αιγαίου που σε συνδυασμό με τα ιδιαίτερα τοπογραφικά στοιχεία, κάθε νησί, προσπαθούσε να ικανοποιήσει τις οικιστικές και πολιτιστικές ανάγκες των κατοίκων του.

Μοσχοβολά βασιλικός και μπουκαμβίλια λάμπει

Η κυκλαδίτικη μοναδικότητα

Η τυπική Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική είναι εκείνη που έκανε τις Κυκλάδες αναγνωρίσιμες σε όλον τον πλανήτη. Τα ασβεστωμένα σπίτια με ανθισμένους κήπους από μπουκαμβίλιες, οι λευκοί τοίχοι, οι γαλάζιες εκκλησίες και τα πλακόστρωτα μονοπάτια δημιουργούν έναν φανταστικό καμβά για να ζει κανείς.

Τα σπίτια στα νησιά των Κυκλάδων έχουν χτιστεί με απλά εποικοδομητικά στοιχεία για να καλύψουν τις βασικές καθημερινές ανάγκες, αλλά θεωρούνται υπέροχα έργα από την άποψη της αισθητικής. Δεδομένου ότι η πειρατεία ήταν ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα για τα νησιά του Αιγαίου στη μεσαιωνική εποχή, η αρχιτεκτονική είχε εμφανές αμυντικό στυλ.

Τα σπίτια περιστοιχίστηκαν από ισχυρά τοιχώματα του κάστρου,ενώ τα χωριά χτίστηκαν σε μεγάλο υψόμετρο μακριά από τη θάλασσα, ώστε να εντοπίζουν έγκαιρα πειρατικές επιδρομές.

Συναντάμε ως μοναδικά ανά τον κόσμο αρχιτεκτονικά στοιχεία, τις υπόσκαφες κατοικίες της Σαντορίνης και τους οικισμούς στο χείλος της καλντέρας, τους πασίγνωστους περιστερώνες της Τήνου στον Πύργο και στα γύρω χωριά, τα κάστρα στην Αντίπαρο και στην Φολέγανδρο, τον πυκνό κυβιστικό οικισμό και τους επτά (από τους πάνω από είκοσι) εναπομείναντες διάσημους ανεμόμυλους της Μυκόνου, τα πυργόσπιτα στην Νάξο και στην Άνδρο, τις εντυπωσιακές εκκλησίες της Εκατονταπυλιανής στην Πάρο, της Παναγίας στην Τήνο.

Σε άλλα νησιά, στα Δωδεκάνησα στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου στη Χίο στην Μυτιλήνη στις Σποράδες και αλλού, συναντάμε ένα εντυπωσιακό όσο και πλούσιο χρωματισμό στα κτίρια σε αντίθεση με το λευκό – γαλάζιο των Κυκλάδων, ενώ στην Κρήτη έντονη είναι η παρουσία των Μινωιτών, των Τούρκων μουσουλμάνων και των Ενετών ακόμη και σε σύγχρονα κτίρια, στα χρώματα στο μοτίβο και στο σχεδιασμό τους.

Ο Έλληνας πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς (1936) αποφάσισε το 1936 να ζωγραφίσει τα νησιά των Κυκλάδων με λευκά και μπλε χρώματα για να συμβολίσει τους αφρούς λευκού κύματος του Αιγαίου και το γαλάζιο του ελληνικού ουρανού. Ωστόσο, το λευκό χρώμα των τοίχων εξυπηρετεί επίσης μια πιο φυσική ανάγκη, επειδή τα λευκά χρώματα μειώνουν την ηλιακή απορρόφηση κατά τους καλοκαιρινούς μήνες.

Χαρακτηριστικά της Κυκλαδίτικης αρχιτεκτονικής είναι οι παραδοσιακοί ανεμόμυλοι που χρησιμοποιούνται στο παρελθόν για την άλεση των σιτηρών. Σχεδόν κάθε χωριό είχε τον δικό του ανεμόμυλο πριν λίγες δεκαετίες, αλλά σήμερα η τεχνολογία τους έχει κάνει άχρηστες. Ως εκ τούτου, αφέθηκαν είτε να καταστραφούν είτε να αποκατασταθούν. Νεκροί ανεμόμυλοι βρίσκονται στους λόφους της Μυκόνου, της Ίου και της Πάρου.

Οι κυκλαδικές εκκλησίες αποτελούν επίσης ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο στην τοπική αρχιτεκτονική. Αμέτρητες εκκλησίες γίνονται σχεδόν παντού, σε όλα τα νησιά των Κυκλάδων. Συνήθως έχουν λευκούς τοίχους και μπλε ή άσπρο θόλους. Διαφορετικά, από τους μεγάλους καθεδρικούς ναούς έως τα μικροσκοπικά παρεκκλήσια στην ύπαιθρο, οι εκκλησίες των Κυκλάδων αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της τοπικής κουλτούρας.

Ο Θεός είναι ίσος με την Φύση στο Αιγαίο

Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στις Κυκλάδες βασίζεται -πάντα με τοπικές παραλλαγές- στους μεταβυζαντινούς ναοδομικούς τύπους· εξωτερικά επικρατεί και πάλι η αυστηρή γεωμετρική έκφραση των όγκων και η γενικά λιτή διαμόρφωση. Βέβαια, η κατασκευή είναι πολύ πιο επιμελημένη και η διακοσμητική διάθεση εντονότερη. Επίσης εμφανίζονται ναοί με επίπεδη στέγη κατ’ αντιστοιχία με τα σπίτια καθώς και ναοί των οποίων το δώμα επικάθεται απευθείας στους -διαπλατυσμένους εσωτερικά- τοίχους, ώστε να μειωθεί το μήκος των απαιτούμενων δοκών. Υπάρχουν δυτικά μορφολογικά και κατασκευαστικά στοιχεία στην αρχιτεκτονική των ναών, όπως τα οξυκόρυφα τόξα.

Βέβαια, όλα αυτά έχουν αφομοιωθεί, μεταπλαστεί και αναμειχθεί με τα επιχωριάζοντα στοιχεία και τις αντιλήψεις των λαϊκών τεχνιτών, εντασσόμενα πλέον στην τοπική παράδοση.

Παρόλο που η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων έχει κάποια γενικά κοινά χαρακτηριστικά, φυσικά κάθε νησί του συγκροτήματος έχει κάτι ξεχωριστό και μοναδικό, ανάλογα με τα τοπικά του χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα, η Σαντορίνη έχει αναπτύξει χωριά στην άκρη του βράχου της καλντέρας καθώς και σπίτια σπηλαίων που προστατεύουν το εσωτερικό από άμεσες ηλιοράτρες. Λόγω της βενετσιάνικης κατάκτησης των Μεσαιωνικών χρόνων, υπάρχουν πολλά εντυπωσιακά σπίτια πύργων στα νησιά της Νάξου και της Άνδρου.

Η μακρά μαρμάρινη παράδοση της Τήνου έχει διακοσμήσει όμορφα τα εξωτερικά σπίτια και τις αυλές. Η Κύθνος και η Κέα έχουν κόκκινες κεραμοσκεπές, η πόλη της Ερμούπολης στη Σύρο έχει κομψά νεοκλασικά κτίρια, η Μήλος έχει τυπικά σπίτια που ονομάζονται συρμάτα όπου αποθηκεύονται χειμώνα χειμώνα, ενώ η Σέριφος έχει βιομηχανικά κτίρια λόγω της έντονης εξορυκτικής δραστηριότητας στα τέλη του 19ου αιώνα. Σε κάθε νησί, η κυκλαδική αρχιτεκτονική συνδυάζεται όμορφα με την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό.

Τα σπίτια στις Κυκλάδες

Ο βασικός τύπος της κυκλαδίτικης λαϊκής κατοικίας είναι το ορθογώνιας κάτοψης μονόχωρο σπίτι με επίπεδη στέγη. Τα σπίτια αυτά είναι πάντοτε λιθόδμητα και με λίγα ανοίγματα. Το έντονο φως, ο δυνατός αέρας και η έλλειψηεπαρκούς ξυλείας δεν επιτρέπουν την κατασκευή μεγάλων κουφωμάτων.

Επιπλέον, η έλλειψη ξυλείας δεν επιτρέπει την κατασκευή μεγάλου μήκους δοκών, γι’ αυτό συχνά γίνεται χρήση ενός ενδιάμεσου τόξου για τη στήριξη των δοκών της στέγης κατά τις περιπτώσεις όπου το άνοιγμα είναι μεγαλύτερο από το μήκος τους.

Το εσωτερικό των σπιτιών είναι απλό· σε πολλές περιπτώσεις, μια υψομετρική διαφορά τονίζει και τη λειτουργία του τμήματος του εσωτερικού χώρου που προορίζεται για τον ύπνο. Στους τοίχους κατασκευάζονται κόγχες, που προορίζονται για την τοποθέτηση σκευών, όπως της στάμνας του νερού ή των μαγειρικών σκευών.Ο βασικός αυτός τύπος κατοικίας εξελίχθηκε με ποικίλους τρόπους και ανάλογα και με τις εκάστοτε συνθήκες.

Μικροί φόροι τιμής στην ομορφιά της απλότητας

Ένα δεύτερο ορθογώνιο εφάπτεται ως επέκταση του αρχικού οικήματος ή τοποθετείται υπερκείμενο, για να δημιουργήσει διώροφο σπίτι· στην περίπτωση αυτή η προσπέλαση του ορόφου γίνεται με εξωτερική λίθινη κλίμακα. Στην αυλή τοποθετούνται ο φούρνος, η αποθήκη για τα γεννήματα, η στέρνα κλπ.

Εξωτερικά, τα κυκλαδίτικα σπίτια εμφανίζουν μια έντονη γεωμετρική μορφή και οι ισχυρές φωτοσκιάσεις επάνω στους κυβόσχημους και λευκούς όγκους τους προσδίδουν ιδιαίτερη πλαστικότητα. Πρέπει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η λευκότητα των σπιτιών του Αιγαίου οφείλεται σε νόμο της δικτατορίας Μεταξά και ότι αρχικά τα σπίτια έμεναν με το χρώμα των υλικών από τα οποία ήταν χτισμένα, χωρίς επίχρισμα ή ασβέστωμα

Έχοντας έτσι χρώμα σχεδόν ίδιο με το κατά κανόνα πετρώδες και άδεντρο περιβάλλον, αποκτούσαν μια φυσική παραλλαγή που τα προστάτευε από τους πειρατές. Η πρόνοια για την οχύρωση των οικισμών στις Κυκλάδες αποδεικνύεται τόσο από το γεγονός ότι τα σπίτια πολλών οικισμών είναι διατεταγμένα κατά ομόκεντρες ζώνες, όσο και από το δαιδαλώδες και δυσνόητο οδικό δίκτυο.

Τα σπίτια των Κυκλάδων εμφανίζουν και διακοσμητικά στοιχεία, παρά τη γεωμετρικότητα των μορφών, τη σαφήνεια και τη λιτότητα που υπαγορεύουν οι κατασκευαστικές και λειτουργικές λύσεις. Συχνά παρατηρούνται λαξευτές παραστάδες και υπέρθυρα, ωραίοι διάτρητοι ανάγλυφοι φεγγίτες που τοποθετούνται πάνω από τα παράθυρα για την πλήρωση των ανακουφιστικών τόξων κλπ.

Πρέπει επίσης να σημειωθεί η παρουσία ορισμένων δυτικών μορφολογικών στοιχείων, που εξηγούνται από τη μακρόχρονη κατοχή των νησιών από τους Φράγκους και τους Ενετούς. Εξίσου αξιόλογες και ιδιότυπες κατασκευές αποτελούν οι περιστεριώνες με τις διάτρητες προσόψεις, χαρακτηριστικό παράδειγμα συνδυασμού λειτουργικότητας και πρωτοτυπίας.