Γιατί πιστεύουμε σε θεωρίες συνωμοσίας;

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι χθεσινό φαινόμενο. Είναι αρκετά διαδεδομένες, ειδικά τα τελευταία 100 χρόνια. Οσο η ζωή μας γίνεται πιο περίπλοκη, η τεχνολογία προοδεύει και οι ψηφιακές μας πηγές και αναφορές αυξάνονται, μαζί τους αυξάνονται και οι θεωρίες συνωμοσίας, αφού πλέον μπορούν να γίνουν προσβάσιμες εύκολα και γρήγορα σε εκατομμύρια χρήστες του Διαδικτύου. Πλέον υπάρχουν τόσο πολλές εκεί έξω που ακόμα κι αν μας φαίνεται απίθανο όλοι μας θα μπορούσαμε θεωρητικά να πιστεύουμε σε κάποια. Δυστυχώς – αν και συνηθίζουμε να έχουμε αυτή την εντύπωση – οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας δεν είναι μόνο μεσήλικοι Αμερικανοί που ζουν στο υπόγειο του σπιτιού των γονιών τους. Οι έρευνες δείχνουν ότι η αγάπη για τις θεωρίες συνωμοσίας δεν κοιτά ηλικία, φύλο, πολιτικές τοποθετήσεις, εθνικότητα…

Κάποιοι ψυχολόγοι έχουν αφιερώσει χρόνια έρευνας ώστε να καταλήξουν στο γιατί κάποιοι άνθρωποι έλκονται τόσο πολύ από τις θεωρίες συνωμοσίας. Οι ειδικοί έχουν καταλήξει ότι τείνουμε στο να πιστέψουμε θεωρίες συνομωσίας όταν κάποιες βασικές ψυχολογικές μας ανάγκες δεν ικανοποιούνται. Δίνουν λοιπόν τρεις βασικούς λόγους. Ο πρώτος λόγος έχει επιστημονική βάση και προκύπτει όταν δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε ή να μάθουμε τι συμβαίνει, ενώ στην πραγματικότητα η ανθρώπινη φύση μας μάς ωθεί να θέλουμε να γνωρίζουμε με ακρίβεια τα γεγονότα. Ενας άλλος λόγος, που έχει υπαρξιακή βάση, προκύπτει επειδή έχουμε την ανάγκη να νιώθουμε ασφαλείς και σίγουροι στον κόσμο όπου ζούμε. Ερευνες δείχνουν ότι οι άνθρωποι έχουμε την τάση να υποκύπτουμε σε θεωρίες συνωμοσίας όταν νιώθουμε αδύναμοι και αγχωμένοι. Ο τρίτος λόγος έχει να κάνει με κοινωνικές προεκτάσεις και σχετίζεται με το γεγονός ότι θέλουμε να διατηρούμε μια θετική εικόνα του εαυτού μας και των ομάδων στις οποίες ανήκουμε. Οι έρευνες όμως δείχνουν επίσης ότι παρά το γεγονός πωε καταφεύγουμε σε τέτοιες θεωρίες συνωμοσίας δυστυχώς οι ψυχολογικές μας ανάγκες δεν ικανοποιούνται. Αντί να νιώθουμε πιο σίγουροι και ασφαλείς, καταλήγουμε τελικά να νιώθουμε μεγαλύτερη αβεβαιότητα και ανασφάλεια.

Οι θεωρίες συνωμοσίας εξαπλώνονται σαν επιδημίες

Οι θεωρίες συνωμοσίας βασίζονται στην αρχή που λέει ότι υπάρχει πάντα κάτι που μας κρύβουν είτε οι κυβερνήσεις είτε άλλες ομάδες (π.χ. η επιστημονική κοινότητα). Μπορεί το θέμα να διαφέρει από τη μία θεωρία συνωμοσίας στην άλλη, αλλά πάντα η γενική ιδέα είναι ότι κάποιοι μάς κοροϊδεύουν, μας κρύβουν την αλήθεια και μας κρατάνε μυστικά. Ετσι, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν πολλά κοινά μεταξύ τους. Πολλές φορές μάλιστα, για όσους τις ασπάζονται, δεν έχει τόση σημασία το αν πράγματι πιστεύουν σε αυτές αλλά το να τις κυκλοφορήσουν και να τις κάνουν γνωστές και στους υπόλοιπους, στόχος που ευνοείται και επιτυγχάνεται εύκολα μέσω του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό που μάλιστα επίσης συμβαίνει είναι ότι πιθανώς κάποιοι άνθρωποι κυκλοφορούν τις θεωρίες αυτές άθελά τους, καθώς ο στόχος τους είναι ίσως να τις ειρωνευθούν ή να τις αναφέρουν απλώς – χωρίς να τις ασπάζονται – αλλά καταλήγουν τελικά να τις κάνουν γνωστές. Ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι υπάρχουν και ομάδες που κερδίζουν από τις θεωρίες συνωμοσίας. Για παράδειγμα, όσοι διακινούν ψευδοφάρμακα ή ψευδοθεραπείες, που υπόσχονται να βοηθήσουν αφού «γνωρίζουν την αλήθεια» που οι υπόλοιποι, υποτίθεται, κρύβουν. Ή κάποια ακραία πολιτικά γκρουπ που θέλουν να προωθήσουν κάποιες ιδέες τους ή να διαβάλουν αντιπάλους τους.

Πώς θα τις καταρρίψουμε;

Το ενδιαφέρον και το λυπηρό ταυτόχρονα είναι ότι αν και συνήθως οι θεωρίες συνωμοσίας καταρρίπτονται από ειδικούς με επιχειρήματα και αποδείξεις, οι εξηγήσεις και οι αποδείξεις για την αλήθεια δεν έχουν πάντα την ευκαιρία να δουν το φως της δημοσιότητας, να ανακυκλωθούν και τελικά να αναδειχθούν στον βαθμό που συμβαίνει με τις ανυπόστατες θεωρίες συνωμοσίας. Αντίθετα, οι θεωρίες συνωμοσίας συνεχίζουν να διακινούνται και να κερδίζουν υποστηρικτές ακόμα και όταν έχουν καταρριφθεί παταγωδώς. Από την άλλη πλευρά, οι εμπεριστατωμένες φωνές που μάταια προσπαθούν να πείσουν για το αντίθετο – και για την αλήθεια ουσιαστικά – δεν φαίνεται να έχουν τύχη. Αυτό που παρατηρούν οι ειδικοί είναι ότι όσο πιο νωρίς – προτού να κυκλοφορήσει πάρα πολύ – επιχειρηματολογήσουν οι ειδικοί με στόχο να καταρρίψουν μια θεωρία συνωμοσίας τόσο πιο πιθανό είναι να έχει τελικά εκείνη λιγότερη επίδραση στο ευρύ κοινό.