Ολοι σε διάφορες στιγµές της ζωής µας ερχόµαστε αντιµέτωποι µε το δίληµµα της ικανοποίησης µιας επιθυµίας ή τη µαταίωση και την αντικατάστασή της από µια άλλη πιο επιθυµητή συµπεριφορά, που µπορεί να αρµόζει περισσότερο στην παρούσα φάση αλλά να µη µας ικανοποιεί εσωτερικά. Το δίπολο ανάµεσα στα «θέλω» και στα «πρέπει» δεν αποτέλεσε ποτέ µια εύκολη υπόθεση και η αντίθεση ανάµεσά τους δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται. Συνήθως τα «πρέπει» τείνουν να λειτουργούν υπέρ µας και να φροντίζουν για το δικό µας καλό, για αυτό και υπάρχουν άνθρωποι που τα ακολουθούν σχεδόν τυφλά. Ξέρεις ότι θέλεις να βγεις για να διασκεδάσεις αλλά δεν το κάνεις γιατί πρέπει να τελειώσεις τη δουλειά. Θέλεις να φας το γλυκό µπροστά σου αλλά πρέπει να αρνηθείς γιατί θέλεις να αδυνατίσεις. Αυτές τις δύο στιγµές θα ακολουθήσουν άλλες που πάλι θα φέρουν στην επιφάνεια το ίδιο ερώτηµα.
Ενδεχοµένως να επιλέξει κανείς επανειληµµένα τα «πρέπει», σε αυτή την περίπτωση όµως στερείται την ικανοποίηση, γεγονός που µπορεί να οδηγήσει σε έντονα αισθήµατα στέρησης, άγχους, ακόµη και µελαγχολίας. Πώς µπορούµε λοιπόν να βρούµε τη χρυσή τοµή; Πότε και πώς θα ξέρουµε ότι η µαταίωση της άµεσης επιθυµίας είναι δηµιουργική ή ακόµη και απαραίτητη για την επίτευξη ενός µεγαλύτερου στόχου και πότε καταπιεστική ή ακόµη και καταστροφική;
Ενστερνιζόμαστε τα «πρέπει» από νωρίς
Ηδη από την παιδική ηλικία ξεκινάμε τη ζωή μας αποζητώντας την άμεση και συνεχή ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών μας. Τα όρια και οι κανόνες που αρχικά θέτει η οικογένεια στο παιδί αποσκοπούν ακριβώς στην εξοικείωσή του με την αναμονή για την εκπλήρωσή τους. Καθώς μεγαλώνουμε, οι απαιτήσεις αλλάζουν και έχοντας αφομοιώσει τους κανόνες αυτούς, ακόμη και οι απαντήσεις μας υπακούουν σε συγκεκριμένα όρια. Μαθαίνουμε, από μικρή ακόμη ηλικία, να περιμένουμε για να ικανοποιήσουμε όλα όσα θέλουμε. Μαθαίνουμε από μικροί να ισορροπούμε ανάμεσα στα δύο με τη βοήθεια των γονέων, πράγμα που μπορούν να επιτύχουν όταν προσφέρουν άπλετη τρυφερότητα στο παιδί ενώ εισάγουν σταδιακά κανόνες και όρια, με ρυθμό που αρμόζει στην ξεχωριστή του ιδιοσυγκρασία. Eτσι η μετάβαση από την ανάγκη για άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών στην αναμονή και στη διαχείριση της προσωρινής απογοήτευσης γίνεται ομαλότερη.
Οι γονείς που θέτουν κανόνες από νωρίς, δίνουν στα παιδιά τους το μεγαλύτερο εφόδιο, αφού εξασκούν τη δεξιότητα που θα χρειαστούν περισσότερο στη ζωή, να μαθαίνουν να προσαρμόζονται στα δεδομένα, να προσαρμόζονται δηλαδή στην πραγματικότητα. Η διαδικασία αυτή εμπλουτίζεται από τις απαιτήσεις και τους κανονισμούς του σχολείου και της κοινωνίας. Η αφομοίωσή τους πραγματοποιείται, ωστόσο, όχι τόσο ακολουθώντας πιστά όλα όσα μας λένε, όσο μέσα από την ταύτισή μας μαζί τους. Η ταύτιση αυτή είναι το αποτέλεσμα της σταδιακής εξέλιξης της μίμησης σε ένα πιο εξελιγμένο στάδιο αφομοίωσης, ώστε με την πάροδο του χρόνου να μην είναι απαραίτητη η ανθρώπινη παρουσία για την υπενθύμισή τους. Ενστερνιζόμαστε κατά συνέπεια τους κανονισμούς, οι οποίοι μετατρέπονται στις δικές μας αρχές.
Τα «πρέπει» μας κάνουν καλύτερους
Κάθε άνθρωπος, λοιπόν, διαμορφώνει το προσωπικό του αξιακό σύστημα, που διέπεται από συγκεκριμένους κανόνες και ηθικούς ή κοινωνικούς φραγμούς. Οταν αυτή η αίσθηση της αναγκαιότητας εδραιώνεται κατά την παιδική ηλικία με ομαλό τρόπο, με τη συμβολή σχέσεων που συνδυάζουν την τρυφερότητα, την εγγύτητα και τον θαυμασμό, τότε διαμορφώνεται μια υγιής και εξελιγμένη προσωπικότητα, ένας ισορροπημένος χαρακτήρας, που μπορεί να επιλέξει συνετά ανάμεσα σε αυτό που προέχει, καθώς είναι αυτό που θα το βοηθήσει να εξελιχθεί. Είναι σε θέση να διακρίνει την πραγματική ανάγκη από την επιθυμία και να διαχειριστεί την προσωρινή απογοήτευση, που προκύπτει όταν παραμερίζει για λίγο τα «θέλω» του. Μπορεί να νιώσει ένοχος κανείς όταν προσπαθήσει να αποφύγει τον φόρτο της δουλειάς του και αυτή η ενοχή είναι που τον συγκρατεί ώστε να μην αποκλίνει από τους προσωπικούς του στόχους. Δεν ακολουθεί τα «πρέπει» από τον φόβο μιας ενδεχόμενης τιμωρίας αλλά πολύ περισσότερο επειδή θέλει να υλοποιήσει έναν μεγαλύτερο στόχο και για αυτό θα πρέπει να θυσιάσει ορισμένες ώρες διασκέδασης.
Τα «πρέπει» μπορεί να μας βλάψουν
Οταν οι κανόνες και τα όρια αφομοιώνονται στην παιδική ηλικία μέσα σε ένα κλίμα εκφοβισμού ή και ψυχρότητας, τότε το παιδί μεγαλώνει με τον φόβο της τιμωρίας. Ακολουθεί, κατά συνέπεια, κάποιους κανόνες όχι γιατί τους αφομοιώνει και σταδιακά τους οικειοποιείται αλλά γιατί υπάρχει ο φόβος της στέρησης, της αγάπης ή της προσοχής, ο φόβος της τιμωρίας ή ακόμη και της γελοιοποίησης. Μεγαλώνοντας, ο φόβος αυτός εξακολουθεί να υπάρχει, απλώς ασυνείδητα, και έτσι το αποτέλεσμα παραμένει το ίδιο. Εξακολουθεί να ακολουθεί κατά γράμμα τις κοινωνικές επιταγές ενώ ταυτόχρονα στερείται ικανοποίησης, με συνέπεια να καταλήγει κατά καιρούς σε σπασμωδικές αντιδράσεις ενάντια σε κανόνες που ποτέ δεν ενστερνίστηκε, με τη ζωή του να χαρακτηρίζεται από συναισθήματα δυσφορίας και άγχους. Μπορεί παράλληλα να μη βρίσκεται σε θέση να αναγνωρίσει τις πραγματικές του επιθυμίες, αφού διαρκώς τις αγνοεί. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί ότι η παιδική ηλικία δεν καθορίζει απόλυτα και την εξέλιξή μας. Καλό είναι να ξέρουμε ότι σε όποια ηλικία και σε όποια κατάσταση έχουμε τη δύναμη να αναπροσδιορίσουμε τα «θέλω» μας αλλά και τον τρόπο που διαχειριζόμαστε τα «πρέπει» μας.
Ακολουθούμε τα «πρέπει» μένοντας πιστοί στα «θέλω»
Ο δρόμος προς την εξισορρόπηση των επιθυμιών και των αναγκών ξεκινά με τη συνειδητοποίηση ότι έχουμε τον έλεγχο των επιλογών μας. Επειτα αναγνωρίζοντας τις επιθυμίες μας, είμαστε σε θέση να τις ικανοποιήσουμε, μέσα όμως σε όρια και με οδηγό τις προσωπικές μας αξίες. Οπλο μας σε αυτή την προσπάθεια είναι η επίγνωση του εαυτού μας και των στόχων μας. Η αναγνώρισή τους δεν συνεπάγεται την άμεση ικανοποίησή τους αλλά μας επιτρέπει να καθορίσουμε ένα πλάνο αναφορικά με όλα όσα προέχουν να γίνουν. Αποσαφηνίζοντας τα κίνητρα πίσω από τα «πρέπει» μας, όχι μόνο ερχόμαστε πιο κοντά στους στόχους μας, αφού η κινητήριος δύναμή μας είναι αυτοί και όχι ο φόβος, αλλά μειώνεται κατά πολύ και η απογοήτευση, μιας και συνειδητοποιούμε ότι έτσι πράγματι θα εξελιχθούμε. Η ισορροπία επιτυγχάνεται με υπομονή και επιμονή, μιας και οι στόχοι συχνά συνοδεύονται από δύσκολα «πρέπει», που είναι απαραίτητο να ακολουθήσουμε. Δεν είναι απαραίτητο όμως η ικανοποίηση να λείπει από τη ζωή μας, αφού με σωστό προγραμματισμό και καλή θέληση όλα συνδυάζονται.
