«Το Αλφαβητάρι με τον Ηλιο»
Από τους Δημοσθένη Ανδρεάδη, Αλέξανδρο Δελμούζο, Παύλο Νιρβάνα, Ζαχαρία Παπαντωνίου, Μανόλη Τριανταφυλλίδη και εικονογράφηση Κωνσταντίνου Μαλέα
Σε μία πολυτελή σκληρόδετη έκδοση
Το Αλφαβητάριο της Συντακτικής Επιτροπής (1919), είναι ένα από τα διασημότερα αναγνωστικά του 20ού αιώνα.
Είναι προϊόν της εκπαιδευτικής και γλωσσικής μεταρρύθμισης από την επαναστατική κυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη το 1917. Με την εγκατάσταση του στην Αθήνα τον Ιούνιο του ίδιου χρόνου εφαρμόστηκε σε όλη την Ελλάδα. Είναι δηλαδή το προϊόν μιας ιστορικά ταραγμένης περιόδου, στο αποκορύφωμα του Εθνικού Διχασμού, με το γλωσσικό ζήτημα να εξακολουθεί να έχει εθνική διάσταση με ιδεολογικό περιεχόμενο.
Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τις αιματηρές συγκρούσεις με νεκρούς για τη γλώσσα («Ευαγγελικά», 1901· «Ορεστειακά», 1903). Το δε 1908 είχε ιδρυθεί το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου, το οποίο «άντεξε» μέχρι στις 2 Μαρτίου 1911 τις αφόρητες πιέσεις και τις κατηγορίες για μαλλιαρισμό, αθεΐα και αντεθνική συμπεριφορά. Αργότερα προσήχθησαν σε δίκη 12 κατηγορούμενοι, μεταξύ τους και ο διευθυντής του Παρθεναγωγείου Αλέξανδρος Δελμούζος, οι οποίοι κατηγορήθηκαν για διδασκαλία της αθεΐας και διαφθορά ηθών, «διδάσκοντες ότι δεν υπάρχει θεός, ότι η θρησκεία αποτελεί την άρνησιν της σκέψεως, […] ότι ο άνθρωπος εδημιουργήθη υπό πιθήκων, […] ότι η πατρίς είναι πόρνη και στρίγγλα μητριά και η θρησκεία μαστρωπός» − αλλά τελικά, το 1915, αθωώθηκαν.
Η πρώτη επιτυχής κίνηση για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας γίνεται στο πλαίσιο της μεταρρύθμισης αυτής. Για πρώτη φορά, καθιερώνεται η δημοτική γλώσσα σε όλες τις τάξεις του δημοτικού σχολείου, με παράλληλη διδασκαλία της καθαρεύουσας στις δύο τελευταίες τάξεις. Επίσης προκηρύσσεται η συγγραφή αναγνωστικών στη δημοτική γλώσσα, τα οποία θα είναι προσαρμοσμένα στις σύγχρονες ανάγκες των μαθητών. Πρωταγωνιστικές μορφές της μεταρρύθμισης ήταν οι πρωτεργάτες του Εκπαιδευτικού Ομίλου, που στάθηκαν στο πλευρό του Ελευθέριου Βενιζέλου: ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Δημήτρης Γληνός.
Το νέο αναγνωστικό της δημοτικής
Τη διετία 1917-1919 κυκλοφόρησαν τα νέα αναγνωστικά γραμμένα στη δημοτική. Μεταξύ αυτών, το «Αλφαβητάρι με τον Ηλιο». Το βιβλίο αυτό θεωρείται (μαζί με το αναγνωστικό του Ζαχαρία Παπαντωνίου για την Γ΄ Δημοτικού «Τα ψηλά βουνά») σημαντικότατος σταθμός «όχι μόνο στην ιστορία του ελληνικού σχολικού βιβλίου αλλά και γενικότερα στην εξέλιξη των ελληνικών εκπαιδευτικών πραγμάτων». Η μεταρρύθμιση όμως αυτή υπήρξε σύντομη. Αμέσως μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου το 1920, συγκροτήθηκε αρμόδια «Επιτροπεία» η οποία, εις άπταιστον καθαρεύουσα, αποφάνθηκε ότι τα βιβλία αυτά ως «εθνικώς επιλήψιμα» έπρεπε να «εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και να καώσι», ενώ οι δημιουργοί τους έπρεπε να διωχθούν ποινικά για τη «διαφθορά της ελληνικής γλώσσας».
Ωστόσο, το «Αλφαβητάρι με τον Hλιο» δεν κάηκε. Απομακρύνθηκε προσωρινά από τις σχολικές αίθουσες, στις οποίες επέστρεψε από το 1928, μετά την εκλογική νίκη του Ελευθέριου Βενιζέλου. Το 1929 κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο «Δημητράκου Α.Ε.» το δεύτερο μέρος του Αλφαβηταρίου, με εικονογράφηση του Φώτη Κόντογλου. Ωστόσο, κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1930 επανέρχεται η εικονογράφηση του Κ. Μαλέα.
Οι εκδόσεις που γίνονται από το 1929 και στο εξής περιλαμβάνουν και τα δύο μέρη. Το πρώτο, όπου τα παιδιά μάθαιναν τα γράμματα και τους φθόγγους με σύντομες προτάσεις, και το δεύτερο, όπου παρατίθενται μεγαλύτερα κείμενα.
Το περιεχόμενό του
«Το αναγνωστικό αυτό της Α΄ του Δημοτικού παρουσιάζει τη ζωή τριών παιδιών μιας μικροαστικής οικογενείας μέσα σ’ ένα χρόνο. Στο α΄ μέρος αρχίζομε από το τέλος του καλοκαιριού και προχωρούμε ώς την άνοιξη· στο β΄ μέρος θα έχωμε τη ζωή των παιδιών την άνοιξη και το καλοκαίρι». Ετσι περιγράφει το περιεχόμενο του Αλφαβηταρίου η Συντακτική Επιτροπή στις «Οδηγίες» της με τις οποίες ολοκληρώνεται το βιβλίο.
Το «Αλφαβητάρι με τον Ηλιο» εκφράζει το πνεύμα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Εχει στο επίκεντρό του το παιδί, κυριαρχείται από αντιαυταρχικό πνεύμα, προβάλλει τη συλλογικότητα και την τιμιότητα, και αποφεύγει τον διδακτισμό.
