Έχετε σκεφτεί ποτέ με ποιον τρόπο (ή με ποιους τρόπους) αντιμετωπίζετε τις κακοτοπιές της ζωής και της καθημερινότητάς σας; Πιθανότατα όχι, γιατί ο τρόπος που αντιδράτε απέναντι σε αυτές δεν είναι τις περισσότερες φορές συνειδητός. Ως άνθρωποι διαθέτουμε έναν σωρό άμυνες, τις οποίες χρησιμοποιούμε τακτικά προκειμένου να αντεπεξέλθουμε σε δύσκολες ή δυσάρεστες καταστάσεις που μας προκαλούν άγχος. Ποιες είναι, όμως, οι άμυνες αυτές και σε ποιες καταφεύγουμε πιο συχνά;
Γιατί τις χρειαζόμαστε
Ο άνθρωπος, για να μπορέσει να διαχειριστεί ορισμένες δύσκολες ή δυσάρεστες καταστάσεις, χρησιμοποιεί (άλλοτε συνειδητά, αλλά κυρίως ασυνείδητα) ορισμένα νοητικά σχήματα ή τρόπους σκέψης που σκοπό έχουν να μειώσουν το άγχος και τα αρνητικά συναισθήματα τα οποία ενδέχεται να βιώσει. Τα σχήματα αυτά μετατρέπονται (μετουσιώνονται) σε συμπεριφορές που στην τελική τους έκφανση φαίνεται να μη σχετίζονται με την πραγματική τους προέλευση.
Μας βοηθούν πάντα;
Δυστυχώς, τα αποτελέσματα των μηχανισμών άμυνας δεν είναι πάντα θετικά. Γι’ αυτό, τους χωρίζουμε σε ώριμες άμυνες, όταν η διαχείριση του άγχους καταλήγει σε θετικές συμπεριφορές με συναισθηματικό όφελος για εμάς, και σε παθολογικές, ανώριμες και νευρωτικές άμυνες, όταν δεν καταφέρνουμε μέσω αυτών να διαχειριστούμε το άγχος και τις δύσκολες καταστάσεις αποτελεσματικά και προς όφελός μας. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση, είναι πολύ πιθανό το πρόβλημα να επιδεινωθεί ή να καλυφθεί (αντί να αντιμετωπιστεί), με αποτέλεσμα να παραμένει άλυτο και τελικά να χρονίζει.
Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες;
Από το πλήθος των μηχανισμών άμυνας που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, υπάρχουν ορισμένοι στους οποίους καταφεύγουμε πιο συχνά. Ποιοι είναι αυτοί;
Το χιούμορ Πρόκειται για μια ώριμη άμυνα, που μας επιτρέπει να εκφράσουμε ιδέες και καταστάσεις οι οποίες μας προκαλούν άγχος εστιάζοντας στην αστεία ή ειρωνική πλευρά τους. Έτσι, απαγορευμένες επιθυμίες (σεξουαλικές ή επιθετικές) μπορούν να εκφραστούν με μορφή αστείου και να εκτονωθούν με έναν τρόπο που μας επιτρέπει να παρακάμπτουμε το άγχος (που μπορεί να μας προκαλούν διάφορες σκέψεις) και ο οποίος αποδεικνύεται ωφέλιμος για εμάς τους ίδιους και αποδεκτός για την κοινωνία.
Η εκλογίκευση Με τον συγκεκριμένο μηχανισμό προσπαθούμε να δώσουμε στον εαυτό μας, αλλά και στους άλλους, λογικές ή λογικοφανείς εξηγήσεις (και πάντως μη σωστές), προκειμένου να διαχειριστούμε μη αποδεκτές επιθυμίες ή συμπεριφορές. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να απολυθεί από τη δουλειά του επειδή δεν διαθέτει τις κατάλληλες ικανότητες, αλλά εκείνος επανειλημμένως να αποδίδει το γεγονός στην κακή συγκυρία ή σε αντιζηλίες συναδέλφων. Με τον τρόπο αυτό αποφεύγει να έρθει αντιμέτωπος με τις δικές του αδυναμίες, που οδήγησαν στην απόλυσή του.
Η προβολή Με τον μηχανισμό αυτό καταφέρνουμε να απομακρυνθούμε από τον εαυτό μας και να αποδώσουμε σε κάποιον άλλον τις ασυνείδητες δικές μας επιθυμίες, ιδιότητες, ιδέες, ενορμήσεις, κίνητρα ή συναισθήματα, τα οποία είτε αγνοούμε είτε αναγνωρίζουμε ως ανεπιθύμητα ή απαράδεκτα. Με απλά λόγια, αποδίδουμε τις δικές μας μη αποδεκτές σκέψεις σε κάποιον άλλον, κατηγορώντας τον ουσιαστικά για αυτά που εμείς οι ίδιοι ασυνείδητα έχουμε στο μυαλό μας. Ο μηχανισμός της προβολής μάς προφυλάσσει από το άγχος, που προκύπτει ως συνέπεια κάποιας εσωτερικής μας σύγκρουσης. Η προβολή μπορεί να χρησιμοποιείται τόσο από άτομα που είναι εκτός πραγματικότητας (π.χ. υποφέρουν από μια παραληρητική ιδέα καταδίωξης, που μπορεί να είναι η προβολή της εσωτερικής επιθετικότητας στο περιβάλλον) όσο και από υγιή άτομα (παράδειγμα η απόδοση κινήτρων, ιδεών, συμπεριφοράς του ενός συζύγου στον άλλον). Ρατσιστικές, θρησκευτικές και άλλου είδους προκαταλήψεις και φανατισμοί βασίζονται συχνά στην προβολή.
Η άρνηση Πρόκειται για έναν συνηθισμένο αμυντικό μηχανισμό, που λειτουργεί ασυνείδητα και εξαιτίας του οποίου αρνούμαστε την ύπαρξη στοιχείων της πραγματικότητάς μας, δηλαδή μέρος της αλήθειας που δεν αντέχουμε. Κλασική είναι η περίπτωση της άρνησης που αφορά κάποιο σοβαρό πρόβλημα υγείας, κατά την οποία ο ασθενής αρνείται να αποδεχτεί το πρόβλημα, με αποτέλεσμα να χάνει πολύτιμο χρόνο από τη διάγνωση και τη θεραπεία.
Η μετουσίωση Πρόκειται για έναν μηχανισμό που θα αναγνωρίσουμε σε πολλές δράσεις της καθημερινότητάς μας. Ο μηχανισμός αυτός μετατρέπει ουσιαστικά ενορμήσεις που δεν είναι αποδεκτές (επιθετικές ή και σεξουαλικές) σε συμπεριφορές κοινωνικά και προσωπικά αποδεκτές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μορφής άμυνας είναι η μετουσίωση της επιθετικότητας σε ενασχόληση με ένα ανταγωνιστικό άθλημα.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΝ κ. ΣΤΕΦΑΝΟ ΚΑΤΣΑΡΑ, ψυχολόγο, MSc, διευθυντή του Κέντρου «Psychocare Athens».
