Ο καρκίνος είναι η νόσος που μας φοβίζει περισσότερο. Κι ενώ οι έρευνες εξελίσσονται και η επιστήμη πολιορκεί τον εχθρό, το κάστρο ακόμα δεν έπεσε. Όσα περισσότερα όμως ξέρουμε τόσο λιγότερο ανησυχούμε. Τι μπορούμε να κάνουμε από πριν; Ποιες είναι οι σωτήριες συμβουλές; Πού βρισκόμαστε από πλευράς θεραπείας; Θαύματα γίνονται; Σε όλα αυτά και σε πολλά ακόμα απαντά ο διακεκριμένος ογκολόγος κ. Ηλίας Αθανασιάδης.

Κύριε Αθανασιάδη, είναι αλήθεια ότι όποιος προλαμβάνει δεν αρρωσταίνει;

Η πρόληψη και η έγκαιρη διάγνωση είναι θεμελιώδους σημασίας στην ογκολογία και εξαιρετικά καίρια για τον καρκίνο του μαστού. Όμως, ακόμη και αν εφαρμόσουμε άριστη στρατηγική πρόληψης, ο καρκίνος του μαστού θα εξακολουθεί να είναι συχνό φαινόμενο. Παρ’ όλα αυτά, τα κέρδη που ήδη καταγράφονται είναι μεγάλα και μπορούν να γίνουν ακόμη μεγαλύτερα. Έχει αναγνωριστεί ο σημαντικός ρόλος της διατροφής, ειδικά για τον ορμονοευαίσθητο καρκίνο του μαστού. Γι’ αυτό ζητάμε από τις γυναίκες να τρέφονται υγιεινά. Να αποφεύγουν τη συστηματική κατανάλωση ζωικών και γενικότερα κορεσμένων λιπαρών οξέων. Να διατηρούν το βάρος τους σταθερό και σε φυσιολογικά επίπεδα, με ιδιαίτερη προσοχή στην περίοδο μετά την εμμηνόπαυση. Να υιοθετήσουν και να ενισχύσουν τη συνήθεια της καθημερινής σωματικής άσκησης, που, βάσει επιδημιολογικών μελετών, συμβάλλει θετικά στην πρόληψη του καρκίνου του μαστού. Δεν ενοχλεί η μέτρια κατανάλωση αλκοόλ, αλλά η υπερβολή, σε συνδυασμό μάλιστα με το κάπνισμα είναι βλαπτική από κάθε πλευρά.

Τα τελευταία χρόνια ο καρκίνος του μαστού δεν σκοτώνει όπως παλαιότερα. Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτή η πρόοδος;

Η έγκαιρη διάγνωση έχει αποδειχθεί σωτήρια για χιλιάδες ανθρώπους που εμφάνισαν καρκίνο, οι οποίοι τελικά κέρδισαν τη ζωή τους γιατί είχαν την τύχη να τον ανακαλύψουν νωρίς, πριν προλάβει να μεταφερθεί σε άλλα όργανα και ιστούς. Γι’ αυτό και η ανάπτυξη διαγνωστικών μεθόδων που επιτρέπουν την πρώιμη ανίχνευση των όγκων παραμένει πάγιο ζητούμενο και ευτυχώς οι εξελίξεις σε αυτόν τον τομέα δεν λείπουν. Εκτιμώ, λοιπόν, ότι η βελτίωση στη θνητότητα από καρκίνο του μαστού οφείλεται τόσο στην καλύτερη πρόληψη, που συνίσταται στη μαζική εφαρμογή της κλινικής εξέτασης και της μαστογραφίας, όσο και στα μεγάλα βήματα που έχουν γίνει σε ό,τι αφορά τη συστηματική θεραπεία, τη χημειοθεραπεία, δηλαδή, και την ορμονοθεραπεία, που χορηγούνται αμέσως μετά το χειρουργείο και αποτελούν πράξεις ζωής. Ειδικά δε για τους καρκίνους μαστού με υπερέκφραση της πρωτεΐνης HER2, η χορήγηση trastuzumab σε συνδυασμό με χημειοθεραπεία αλλάζει δυναμικά την πορεία της νόσου και μετατρέπει έναν επιθετικό καρκίνο σε μία περίπτωση ευνοϊκής πρόγνωσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διάγνωση της ασθένειας σε πρώιμα στάδια μπορεί να έχει πλήρη ίαση. Πιο συγκεκριμένα, αυτό επιτυγχάνεται με τη μαστογραφία. Κάποτε οι όγκοι μετριούνταν σε εκατοστά και είχε χαθεί πολύτιμος χρόνος. Σήμερα, χάρη στην ψηφιακή μαστογραφία, οι όγκοι μετριούνται σε χιλιοστά και είναι ιάσιμοι σε μεγάλο ποσοστό. Αν, δηλαδή, μια γυναίκα κάνει κάθε χρόνο μαστογραφία και βρει έναν μικρό καρκίνο του μαστού με αρνητικούς λεμφαδένες, τότε η πιθανότητα ίασης ξεπερνά εύκολα το 90%.

Σε ποια ηλικία πρέπει να γίνεται η πρώτη μαστογραφία;

Σε μια υγιή γυναίκα η πρώτη μαστογραφία πρέπει να γίνεται στην ηλικία των 40 ετών. Μετά πρέπει να επαναλαμβάνεται μία φορά τον χρόνο. Η μαστογραφία, βέβαια, πρέπει να συνοδεύεται και από κλινική εξέταση. Μαστογραφία σε νεότερη ηλικία γίνεται μόνο αν υπάρχουν κλινικές ενδείξεις ή κληρονομική επιβάρυνση.

Η εγκυμοσύνη και ο θηλασμός σε νεαρή ηλικία βοηθάνε;

Το να θηλάσει μια γυναίκα ή να έχει νωρίς στη ζωή της μια κύηση είναι το κατάλληλο περιβάλλον για να μη δημιουργηθεί ένας καρκίνος τους μαστού. Ωστόσο, αυτό δεν είναι απόλυτο, αφορά κάποιους τύπους καρκίνου του μαστού και όχι όλους, δεδομένου ότι ο καρκίνος του μαστού είναι μια πολυπαραγοντική και ετερογενής νόσος.

Οι γυναίκες σε εμμηνόπαυση που υποβάλλονται σε ορμονοθεραπεία με οιστρογόνα αυξάνουν τον κίνδυνο για εμφάνιση καρκίνου;

Ευτυχώς, πολύ λιγότερες πλέον γυναίκες υποβάλλονται σε ορμονική υποκατάσταση μετά την εμμηνόπαυση συγκριτικά με παλαιότερα (δεκαετία του ΄70 και του ΄80), όπου υποβάλλονταν μαζικά προκειμένου να προστατέψουν την καρδιά τους, τα οστά τους (οστεοπόρωση), αλλά και για να αμβλύνουν τα συμπτώματα της εμμηνόπαυσης (εξάψεις, εφιδρώσεις, ξηρότητα κόλπου κ.λπ.) Την εποχή εκείνη, εκτός από την πεποίθηση ότι οι ορμόνες είναι ωφέλιμες, το θέμα ήταν και ιδεολογικό, γι’ αυτό και πήρε διαστάσεις κινήματος – «Μια γυναίκα δεν μπορεί να στερηθεί τις ορμόνες της», πίστευαν με φανατισμό. Στην πορεία, όμως, τα πράγματα αναθεωρούνται. Τα ευρήματα μεγάλων μελετών γίνονται πρωτοσέλιδα και εγείρουν ερωτήματα για τις ωφέλειες και τους κινδύνους της θεραπείας αυτής. Μελέτες έδειξαν ότι η ορμονική υποκατάσταση επιβαρύνει σε μικρό ποσοστό τις γυναίκες με προδιάθεση στον καρκίνο του μαστού και γι’ αυτό συστήθηκε να σταματήσουν να παίρνουν ορμονική υποκατάσταση. Διαπίστωσαν, λοιπόν, ότι τα τελευταία 10 χρόνια σημειώθηκε μείωση της συχνότητας εμφάνισης καρκίνων του μαστού και μάλιστα των αποκλειστικά ορμονικά θετικών. Με άλλα λόγια, έγινε ένα φυσικό πείραμα. Ακόμη, λοιπόν, και αν υπάρχει μεγάλη ανάγκη λήψης ορμονών, αυτή θα πρέπει να περιορίζεται σε όσο το δυνατόν μικρότερο διάστημα, σύμφωνα με τις οδηγίες του γιατρού σας.

Ο καρκίνος του μαστού είναι κληρονομικός;

Είναι και κληρονομούμενη νόσος και εξαρτώμενη από επιβαρυντικούς παράγοντες. Οι πιο πολλοί καρκίνοι του μαστού που συναντάμε δεν ανευρίσκονται σε μια κληρονομούμενη βάση. Εξαρτώνται από περιβαλλοντικά αίτια. Σε ό,τι αφορά την κληρονομική επιβάρυνση, αυτή δημιουργείται όταν ελαττωματικά γονίδια μεταδίδονται από το γονιό στο παιδί. Έως σήμερα έχουν αναγνωριστεί ορισμένα από αυτά, όπως το BRCΑ-1 και το BRCΑ-2. Οι γυναίκες που έχουν μεταλλάξεις (βλάβες) σε αυτά τα γονίδια, έχουν πολύ μεγάλη πιθανότητα στη διαδρομή της ζωής τους να παρουσιάσουν κάποια στιγμή καρκίνο του μαστού. Από ‘κεί και πέρα υπάρχουν και άλλα γονίδια, τα οποία απλώς κάνουν μια γυναίκα πιο ευάλωτη σε καρκινογόνα του περιβάλλοντος. Δηλαδή, αν όλες οι γυναίκες εκτεθούν σε έναν καρκινογόνο παράγοντα, τότε μπορεί μόνο αυτές που έχουν την κληρονομική προδιάθεση να εμφανίσουν τη νόσο.

Πότε να ανησυχήσουμε;

Αν ψηλαφίσετε κάτι που δεν είχατε ψηλαφίσει ποτέ στον μαστό σας. Επιπλέον, αν βγαίνει αίμα από τη θηλή, αν ο μαστός γίνεται πιο σκληρός, αλλάζει σχήμα, γίνεται ασύμμετρος, πονάει, τότε πρέπει να σπεύσετε στον γιατρό.

Το μεγαλύτερο στήθος αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του μαστού;

Όχι, δεν υπάρχει καμία στατιστική που να λέει ότι μια γυναίκα με μεγάλο στήθος έχει μεγαλύτερη πιθανότητα να πάθει καρκίνο του μαστού. Η ανάπτυξη του καρκίνου δεν εξαρτάται από το τι μέγεθος μαζικού αδένα έχεις.

Είναι αποκλειστικά γυναικεία ασθένεια ή μπορεί να προσβάλει και τους άνδρες;

Σαφώς προσβάλλει και τους άνδρες. Οι στατιστικές είναι σαφείς: ένας άνδρας έχει το ένα εκατοστό της πιθανότητας να νοσήσει από καρκίνο του μαστού. Δηλαδή, οι στατιστικές δείχνουν ότι για κάθε 100 γυναίκες με καρκίνο του μαστού υπάρχει και ένας άνδρας. Φαίνεται μάλιστα ότι οι άνδρες έχουν πιο επιθετικούς καρκίνους. Επιπλέον, αν σε ένα γενεαλογικό δέντρο υπάρχει και άνδρας με καρκίνο του μαστού, τότε η πιθανότητα κληρονομούμενου καρκίνου είναι αρκετά μεγαλύτερη. Και ο κίνδυνος αυτός μεταφέρεται και στο κορίτσι και στο αγόρι. Το αγόρι, βέβαια, διατρέχει συνολικά μικρότερο κίνδυνο να τον αναπτύξει, γιατί στατιστικά είναι πιο σπάνιος στους άνδρες, αλλά μπορεί να τον «κληροδοτήσει» στις επόμενες γενιές.

Θα μπορέσουμε ποτέ να βρούμε το πολυπόθητο φάρμακο που θα μας απαλλάξει από την απειλή του καρκίνου;

Μια μεγάλη πρόοδος στη μάχη κατά του καρκίνου και ειδικά του καρκίνου του μαστού είναι η διαπίστωση ότι κάτω από τον όρο καρκίνος του μαστού δεν τίθεται ένα αλλά πολλά διαφορετικά νοσήματα. Επειδή χαρακτηρίζονται από διαφορετική βιολογική συμπεριφορά και διαφορετική ανταπόκριση στη θεραπεία, προφανώς χρειάζονται και διαφορετική θεραπευτική στρατηγική. Αυτό συνεπάγεται ότι στη σημερινή εποχή της εξατομίκευσης δεν περιμένουμε το ΕΝΑ φάρμακο. Αντίθετα, επιτυγχάνουμε σημαντικές προόδους που αφορούν μικρότερες ομάδες του πληθυσμού των ασθενών με καρκίνο του μαστού. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ένα φάρμακο εναντίον του καρκίνου δεν μπορεί να υπάρξει. Επειδή η βιολογία του καρκίνου είναι μια δυναμική που εξελίσσεται, δεν φαίνεται πιθανό ότι ο καρκίνος θα σταματήσει να υπάρχει. Σε κάθε κοινωνία και σε κάθε εποχή εμφανίζονται διαφορετικοί καρκίνοι. Φαίνεται, όμως, πολύ πιθανό ότι με την καλύτερη κατανόηση της βιολογίας του θα υπάρξουν φάρμακα που θα τροποποιήσουν σε τέτοιο βαθμό την πορεία του, είτε νωρίς στο ξεκίνημά του είτε αργότερα, που θα αποτελεί ένα πρόβλημα με λιγότερο βάρος για τον άνθρωπο και με λιγότερες απώλειες ζωών. Ίσως κάποια στιγμή να καταφέρουμε να το κάνουμε ένα χρόνιο νόσημα, με μικρότερη σημασία και επιβάρυνση για τον άνθρωπο. Ήδη, βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις ο καρκίνος μετατρέπεται σε ένα χρόνιο νόσημα. Δεν πρέπει να υποβαθμιστούν τα κέρδη που ήδη έχουμε, ωστόσο χρειάζεται ακόμα αρκετός δρόμος ώστε η ασθένεια αυτή να φτάσει να μην είναι μία από τις μεγαλύτερες αιτίες διακοπής της ζωής.

Είστε αισιόδοξος;

Ναι, είμαι αισιόδοξος και περιμένω να δούμε σημαντικά επιτεύγματα στα επόμενα χρόνια. Μην περιμένετε θαύματα, γιατί θαύματα στην Ιατρική δεν γίνονται. Η πρόοδος επιτυγχάνεται βήμα-βήμα και ουσιαστικά πολλά μικρά και φαινομενικά ασήμαντα βήματα που κάνουμε κάθε μέρα προσθέτουν στο τελικό αποτέλεσμα. Το γεγονός ότι έχουμε αναλύσει πολύ καλά τη βιολογία του καρκινικού κυττάρου και αυτήν τη στιγμή ξέρουμε ότι ο καρκίνος είναι ένας οργανισμός που έχει ορισμένο μηχανισμό που τον στηρίζει είναι μεγάλη υπόσχεση. Όσο καλύτερα ξέρεις τον εχθρό, τόσο καλύτερα μπορείς να τον πολεμήσεις.

Το «κλειδί» τελικά για την αποτελεσματική αντιμετώπιση του καρκίνου είναι η εξατομικευμένη θεραπεία ή η προσωποποιημένη θεραπεία, όπως είναι ο νέος όρος που χρησιμοποιείται τελευταία;

Το μυστικό και το μέλλον για αποτελεσματικές θεραπείες βρίσκεται στην εξατομίκευση. Ο προσανατολισμός όλου του ιατρικού κόσμου στρέφεται στην εξατομικευμένη θεραπεία. Ο κάθε άρρωστος έχει τον δικό του καρκίνο, που διαφέρει από αυτόν του διπλανού του, ακόμα και αν ανήκει στον ίδιο τύπο, και πρέπει να παίρνει ξεχωριστή θεραπεία. Μπορεί π.χ. δύο άνθρωποι να υποφέρουν από καρκίνο του πνεύμονα, αλλά το γονιδιακό προφίλ για τον καθένα είναι διαφορετικό. Η δυνατότητα επίσης που έχουμε να χαρακτηρίζουμε ατομικά κάθε καρκίνο του μαστού είναι μεγάλο βήμα, γιατί μας διευκολύνει να προβλέψουμε τη συμπεριφορά κι έτσι να χορηγήσουμε την κατάλληλη θεραπεία.

Αναμφισβήτητα τα διαγνωστικά μέσα που μας δίνει η επιστήμη είναι ανεκτίμητα, ωστόσο συχνά οδηγούμαστε σε υπερδιάγνωση και υπερθεραπεία. Πώς μπορούμε να προστατευτούμε;

Ο τρόπος να αποφύγουμε τις υπερβολές είναι αφενός μεν η αυστηρή αξιολόγηση των δεδομένων, αφετέρου δε η διατήρηση των ποιοτικών στοιχείων της ιατρικής πράξης που την καθιστούν επιστήμη και τέχνη μαζί. Τα δημοσιευμένα δεδομένα μάς δίνουν τη δυνατότητα να προβλέψουμε και είναι αποδεκτό ότι τα μόνα κέρδη που αξιολογούνται αφορούν την ποιότητα ζωής και την παράταση της επιβίωσης. Η ιατρική τέχνη, όπως έχει διαμορφωθεί μέσα στους αιώνες και όπως ωριμάζει στην πορεία κάθε γιατρού, θα δώσει το κάτι παραπάνω στη φροντίδα του ασθενούς, θα εμποδίσει τις υπερβολές και θα αποτελέσει το πραγματικό ποιοτικό στοιχείο της εξατομικευμένης φροντίδας.

Ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Γέιλ διαπίστωσαν ότι η κοινωνική απομόνωση ευνοεί την εμφάνιση επιθετικού καρκίνου. Η μοναξιά μπορεί να καθιστά τον καρκίνο πιο πιθανό και περισσότερο θανατηφόρο;

Είναι γεγονός ότι οι μοναχικοί άνθρωποι, που ζουν σε περιβάλλον κοινωνικής απομόνωσης, διαγιγνώσκονται με καρκίνο σε προχωρημένο στάδιο και έχουν μεγαλύτερη δυσκολία να ακολουθήσουν ένα επίπονο θεραπευτικό πρόγραμμα. Αντίθετα, η υποστηρικτική οικογένεια θα βοηθήσει τον ασθενή να ξεπεράσει μεγάλες δυσκολίες και να συνεχίσει να αγωνίζεται ακόμα και όταν φαίνεται ότι οι εφεδρείες του έχουν εξαντληθεί. Τέλος, θα πρέπει να αναγνωριστεί σε ποιους επιβαρυντικούς καρκινογόνους παράγοντες εκτίθενται οι μοναχικοί άνθρωποι, όπως το κάπνισμα, η κατάχρηση οινοπνεύματος, η παχυσαρκία και οι ιογενείς λοιμώξεις.