Περίπου το 30% της υγείας μας είναι γενετικά προκαθορισμένο, αφήνοντας το υπόλοιπο -μη αμελητέο- 70% στα χέρια μας. Από ’κεί και πέρα, εμείς είμαστε υπεύθυνοι για το πώς μπορούμε να τροποποιήσουμε το ιατρικό μας πεπρωμένο ανάλογα με τις διατροφικές μας συνήθειες, το πώς φερόμαστε στο σώμα μας και τον τρόπο που διαχειριζόμαστε το στρες. Ας δούμε πώς μπορούμε να τα καταφέρουμε.
Γονίδια vs περιβάλλον
Πριν από 3 χρόνια βραβεύτηκαν με το βραβείο Νόμπελ οι αμερικανοί γιατροί που ανακάλυψαν τη δεκαετία του ’80 την τελομεράση, γνωστή και ως «το ένζυμο της αθανασίας». Τα τελομερή είναι τα τμήματα του DNA που βρίσκονται στα άκρα των χρωμοσωμάτων, τα οποία οι ειδικοί παρομοιάζουν με τις πλαστικές άκρες που εμποδίζουν τα κορδόνια των παπουτσιών να ξεφτύσουν. Η τελομεράση διατηρεί τα άκρα των χρωμοσωμάτων στο αρχικό τους μήκος, επιτρέποντας έτσι στα κύτταρα να συνεχίσουν να διαιρούνται αντί να πεθαίνουν (όπως συμβαίνει με τη σταδιακή μείωση του μήκους των τελομερών). Πλέον, οι επιστήμονες θεωρούν το μήκος των τελομερών αξιόπιστο δείκτη της ηλικίας των κυττάρων. Όσο πιο κοντό είναι, δηλαδή, ένα τελομερές, τόσο πιο κουρασμένο θεωρείται το κύτταρο.
Το εντυπωσιακό είναι ότι σχετικές μελέτες κατέληξαν στο συμπέρασμα πως η συστηματική άσκηση είναι σε θέση να εγγυηθεί την προστασία του μήκους των τελομερών. Αυτό αποδεικνύει περίτρανα τον αντιγηραντικό μηχανισμό της γυμναστικής και μας προκαλεί να δείξουμε για μια ακόμα φορά ενδιαφέρον για τους παράγοντες που μπορούν να βάλουν σε αναμονή τα «κακά» γονίδια και να ενισχύσουν τα «καλά». Έτσι, η υιοθέτηση ενός υγιεινού τρόπους ζωής χωρίς άγχος, με σωστή διατροφή και συστηματική άσκηση, μπορεί να γίνει πλεονέκτημα για την υγεία σας, το οποίο μάλιστα μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά.
Zoom στην κληρονομικότηταΚαρδιά
Τα καρδιαγγειακά νοσήματα σχετίζονται σε ένα βαθμό με την κληρονομικότητα, εξηγούν οι επιστήμονες. Έτσι, αν έχετε συγγενείς α΄ βαθμού με καρδιολογική νόσο πριν την ηλικία των 50 ετών, αυξάνονται οι πιθανότητες να εμφανίσετε και εσείς. Επιπλέον, η υπέρταση, η υψηλή χοληστερίνη και ο διαβήτης -βασικοί παράγοντες που προδιαθέτουν για καρδιαγγειακά νοσήματα- είναι επίσης πιθανό να περάσουν από τους γονείς στα παιδιά. Αν στην οικογένειά σας υπάρχουν περισσότερα από ένα άτομα με υπέρταση, αντιμετωπίζετε αυξημένο κίνδυνο να παρουσιάσετε και εσείς.
Τα καλά νέα Ο τρόπος ζωής και οι καθημερινές σας συνήθειες μπορούν να ανατρέψουν τη γενετική προδιάθεση. Σύμφωνα με την Αμερικανική Εταιρεία Καρδιάς (AHA), η καλή διατροφή, σε συνδυασμό με τη συστηματική άσκηση και τη διακοπή του καπνίσματος, μπορούν να μειώσουν σε θεαματικό ποσοστό, που ανέρχεται στο 80%, την εμφάνιση καρδιαγγειακών επεισοδίων.

Οστεοπόρωση
Αν και σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό η οστεοπόρωση είναι γενετικά προκαθορισμένη, ο καθένας μας πρέπει να κάνει ό,τι περνάει από το χέρι του προκειμένου να πετύχει τη μέγιστη οστική πυκνότητα και να καταφέρει να τη διατηρήσει στο μέλλον. Ειδικά οι γυναίκες, κινδυνεύουν να χάσουν μέχρι και το 20% της οστικής τους μάζας μέσα σε 5-7 χρόνια μετά την έλευση της εμμηνόπαυσης.
Τα καλά νέα Μπορείτε να διατηρήσετε τη δύναμη των οστών σας προσλαμβάνοντας την απαραίτητη ποσότητα ασβεστίου και βιταμίνης D. Το ασβέστιο περιέχεται πέρα από τα γαλακτοκομικά, τα οποία είναι η καλύτερη πηγή ασβεστίου, και σε άλλα τρόφιμα, όπως το σουσάμι, το ταχίνι, τα λιπαρά ψάρια, τα αμύγδαλα, το σπανάκι και το μπρόκολο. Όσο για τη βιταμίνη D, είναι σημαντική για την απορρόφηση του ασβεστίου και την υγεία των οστών. Το μεγαλύτερο μέρος της το συνθέτει ο οργανισμός μετά από έκθεσή του στο ηλιακό φως, ενώ υπάρχουν και ορισμένες τροφές (π.χ. αυγά, λιπαρά ψάρια, κρέας) οι οποίες θα μπορούσαν να βοηθήσουν άτομα που δεν εκτίθενται συχνά στον ήλιο (π.χ. οι ηλικιωμένοι). Η άσκηση είναι επίσης σημαντική, αφού αυξάνει την οστική μάζα μέχρι περίπου την ηλικία των 30 ετών, ενώ στη συνέχεια συμβάλλει στη διατήρηση της οστικής πυκνότητας, και δυναμώνει τους μυς, βελτιώνει τη στάση του σώματος και προσφέρει ευλυγισία. Οι ήπιες ασκήσεις με βάρη βοηθούν να διατηρούνται γερά τα οστά.

Καρκίνος
Το να έχει μια μητέρα καρκίνο του μαστού δεν αυξάνει απαραίτητα τον κίνδυνο να νοσήσει και η κόρη. Ο σημαντικότερος παράγοντας είναι η ηλικία της γυναίκας όταν έγινε η διάγνωση. Μια γυναίκα χωρίς οικογενειακό ιστορικό έχει πιθανότητα να εμφανίσει καρκίνο του μαστού σε ποσοστό 12,5% (δηλαδή να εμφανίσει τη νόσο περίπου 1 στις 8 γυναίκες μέχρι την ηλικία των 80 χρονών). Στην περίπτωση που η μητέρα (ή η αδελφή του πατέρα) είχε διαγνωστεί με τη συγκεκριμένη ασθένεια σε μεγάλη ηλικία (π.χ. 70 ετών), το ποσοστό αυξάνεται ελάχιστα. Αν, τώρα, η μητέρα διαγνώστηκε με καρκίνο του μαστού σε ηλικία 45 ετών και η μητέρα της μητέρας στα 60, ο κίνδυνος διπλασιάζεται και φτάνει το 25%. Οι πιθανότητες τριπλασιάζονται όταν στην οικογένεια υπάρχει πάνω από ένας συγγενής α΄ βαθμού που βρέθηκε με καρκίνο του μαστού σε ηλικία των 45 ετών. Όταν υπάρχει επιβαρυμένο οικογενειακό ιστορικό ή εμφάνιση καρκίνου του μαστού πριν τα 40, απαιτείται γενετική ανάλυση, ώστε να διερευνηθούν τα αίτια. Στατιστικά, πάντως, μόνο οι μισές από τις απογόνους θα φέρουν την αυξημένη αυτή προδιάθεση για ανάπτυξη καρκίνου του μαστού. Στην περίπτωση του καρκίνου των ωοθηκών, το 20-30% των περιστατικών οφείλονται σε κληρονομικούς παράγοντες. Ο κίνδυνος αυξάνεται όταν υπάρχει συγγενής α΄ βαθμού που έχει διαγνωστεί με τη νόσο σε ηλικία κάτω των 60 ετών. Όσον αφορά τον καρκίνο του παχέος εντέρου, στην Ελλάδα παρουσιάζονται κάθε χρόνο 5.000-6.000 νέα κρούσματα, ενώ έχει βρεθεί ότι υπάρχει κληρονομικότητα. Οι επιστήμονες συγκαταλέγουν στις μορφές καρκίνου με κληρονομικότητα και τον καρκίνο του προστάτη, για τον οποίο όμως δεν έχουν εντοπιστεί τα γονίδια που πιθανώς είναι υπεύθυνα. Υπάρχουν, όμως, και είδη καρκίνου που εξαρτώνται κυρίως από περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως ο καρκίνος του πνεύμονα (συνδέεται με το κάπνισμα και την έκθεση σε καρκινογόνες ουσίες).
Τα καλά νέα Έρευνες επιβεβαιώνουν την ύπαρξη τροφών πλούσιων σε ουσίες που μειώνουν την πιθανότητα εμφάνισης διάφορων μορφών καρκίνου. Γενικά, μια ισορροπημένη διατροφή και μάλιστα μεσογειακή, πλούσια σε φρούτα και λαχανικά, με υψηλή περιεκτικότητα σε αντιοξειδωτικές ουσίες και φυτικές ίνες, έχει «αντικαρκινική» δράση. Η διακοπή του καπνίσματος, η διατήρηση του φυσιολογικού βάρους και η συστηματική άσκηση είναι επίσης παράγοντες που συνδέονται με μειωμένο κίνδυνο ανάπτυξης διάφορων μορφών καρκίνου. Μην ξεχνάτε όμως το σημαντικότερο: Ο καρκίνος σε αρχικά στάδια μπορεί να είναι ιάσιμος. Μην αμελείτε, λοιπόν, τις προληπτικές εξετάσεις.

Κατάθλιψη
Αν υπάρχει ένα περιστατικό κατάθλιψης στην οικογένειά σας, ο κίνδυνος να εμφανίσετε και εσείς τη νόσο όταν βρεθείτε αντιμέτωποι με κάποιο στρεσογόνο συμβάν είναι διπλάσιος από αυτόν του γενικού πληθυσμού. Πέρα από την κληρονομικότητα, υπάρχουν και άνθρωποι επιρρεπείς στην κατάθλιψη για καθαρά βιολογικούς λόγους. Έχει ανακαλυφθεί ότι όσοι έχουν μια συγκεκριμένη μορφή του γονιδίου που εμπλέκεται στη μεταφορά της σεροτονίνης στον εγκέφαλο κινδυνεύουν περισσότερο να εκδηλώσουν κατάθλιψη σε συνθήκες έντονης πίεσης.
Τα καλά νέα Οι γενετιστές θεωρούν ότι ο καθένας μπορεί να αποκτήσει πλεονέκτημα απέναντι στην κατάθλιψη. Ο τρόπος για να το πετύχει κανείς αυτό είναι διαφορετικός για τον καθένα. Για κάποιον μπορεί να σημαίνει τη δημιουργία ενός υποστηρικτικού δικτύου (π.χ. φίλοι), για άλλον την ενδυνάμωση της ψυχικής του υγείας μέσω της ψυχοθεραπείας. Επίσης, μελέτες δείχνουν ότι η άσκηση έχει ανάλογη δράση με αυτήν των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων. Σημαντικό ρόλο παίζει και η διατροφή, με τους επιστήμονες να εξαίρουν τα οφέλη της μεσογειακής δίαιτας. Το επάγγελμα αποτελεί έναν ακόμα παράγοντα που μπορεί να περιορίσει ή να πυροδοτήσει τον κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης. Μια από τις αιτίες της κατάθλιψης είναι ότι ορισμένοι άνθρωποι νιώθουν ότι δεν μπορούν να πετύχουν τους προσωπικούς τους στόχους. Το να θέτει, λοιπόν, κανείς ρεαλιστικούς στόχους και να τους επιτυγχάνει γεμίζει το άτομο με δύναμη και αυτοπεποίθηση, καταπολεμώντας έτσι το αίσθημα της απόγνωσης που συνδέεται με την κατάθλιψη. Επίσης, τα τελευταία χρόνια οι επιστήμονες ασχολούνται επισταμένως και με την «επιγενετική», η οποία εξηγεί πως κατά τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου γίνονται επιγενετικές αλλαγές (το γενετικό του υλικό δηλαδή υφίσταται τροποποιήσεις) και διάφοροι παράγοντες, περιβαλλοντικοί και βιολογικοί, μπορούν να οδηγήσουν σε αλλαγές. Μάλιστα, όσον αφορά την κατάθλιψη, έχει αποδειχθεί σε πειραματόζωα ότι ο βαθμός της μητρικής στοργής σε νεαρή ηλικία επιφέρει τροποποιήσεις στο DNA και διακρίνει τα ενήλικα άτομα με μεγάλη ευαισθησία στο στρες σε σχέση με αυτά με μικρή ευαισθησία.

Φτιάξτε το δικό σας δέντρο
Ένα χαρτί και ένα μολύβι αρκούν για να προσδιορίσετε τα προβλήματα υγείας που πιθανότατα να αντιμετωπίσετε στο μέλλον.
Σε 4 βήματα
Βήμα 1ο: Στη μέση ενός χαρτιού σχεδιάστε έναν κύκλο (αν είστε γυναίκα) ή τετράγωνο (αν είστε άνδρας). Από κάτω, γράψτε το όνομα, την ηλικία σας, ασθένειες που έχετε, καθώς και επεμβάσεις στις οποίες έχετε υποβληθεί.
Βήμα 2ο: Στο ίδιο επίπεδο με τον δικό σας κύκλο/τετράγωνο σχεδιάστε τα αδέλφια σας. Κάτω από το δικό σας σχέδιο θα βρίσκονται οι κύκλοι/ τετράγωνα των παιδιών σας και πάνω τα αντίστοιχα των γονιών σας. Οι γονείς συμβολίζονται με μια οριζόντια γραμμή που συνδέει έναν κύκλο με ένα τετράγωνο.
Βήμα 3ο: Στον κάθε κύκλο/τετράγωνο συμπληρώστε τα ίδια στοιχεία με αυτά του δικού σας (ηλικία, ασθένειες, επεμβάσεις) και όπου χρειαστεί την ηλικία και την αιτία θανάτου. Ο θάνατος συμβολίζεται με μια διαγώνια γραμμή πάνω στον κύκλο/τετράγωνο.
Βήμα 4ο: Συνεχίστε με τους παππούδες, θείους, ανίψια κ.λπ. και προσθέστε όσο περισσότερους συγγενείς μπορείτε.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΝ κ. ΠΕΤΡΟ ΣΚΑΠΙΝΑΚΗ, επίκουρο καθηγητή Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, τον δρ. ΚΟΥΛΗ ΓΙΑΝΝΟΥΚΑΚΟ, διευθυντή ερευνών στο Εργαστήριο Μοριακής Διαγνωστικής του Κέντρου Ερευνών «Δημόκριτος», τον κ. ΑΧΙΛΛΕΑ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ, ρευματολόγο, διευθυντή του Κέντρου Οστεοπόρωσης του Μαιευτηρίου «ΛΗΤΩ», και τον κ. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΚΑΛΛΙΕΡΗ, καρδιολόγο, αναπληρωτή διευθυντή της Καρδιολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου «Metropolitan».