Ίσως και στο δικό σας κύκλο να υπάρχει αυτός που, μόλις ανοίξει το στόμα του, ξέρετε ότι θα πει ψέματα και ακόμα και όταν σας λέει «καλημέρα» κοιτάτε αν έχει βγει ο ήλιος. Μπορεί τα μικρά ψέματα, π.χ. για την ηλικία μας ή για το πόσο πολύ πηγαίνει σε μια φίλη μας το καινούργιο της κούρεμα, να είναι μέρος της ζωής και σε ένα βαθμό αναμενόμενα, ωστόσο σε ορισμένες περιπτώσεις η κατάσταση ξεφεύγει από τον έλεγχο και αποκτά παθολογική διάσταση.

Γιατί λέμε ψέματα στην καθημερινότητά μας;
Το ψέμα και η υπερβολή είναι κομμάτι της καθημερινότητας. Όλοι κάποια στιγμή λέμε μικρά ή μεγάλα ψέματα, για να δικαιολογηθούμε, να προστατέψουμε εμάς και τους γύρω μας από μια αλήθεια που πληγώνει, να κερδίσουμε κάτι ή να πληγώσουμε κάποιον. Χρησιμοποιούμε το ψέμα από φόβο, ανασφάλεια, όταν θέλουμε να δείξουμε κάτι διαφορετικό από αυτό που είμαστε.

Πότε το ψέμα γίνεται παθολογικό;
Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε τον υπερβολικό και τον ψεύτη από το μυθομανή. Η βασική διαφορά ανάμεσα στους δύο είναι ότι ο δεύτερος συχνά χάνει την αίσθηση της πραγματικότητας και ενώ ξεκινά τη φανταστική του ιστόρηση έχοντας πλήρη συναίσθηση της πράξης του, αργότερα μπορεί και ο ίδιος να πιστέψει το μύθο που έπλασε. Το ψέμα τού έχει γίνει δεύτερη φύση, το χρησιμοποιεί συστηματικά, ακόμα και χωρίς εμφανές συμφέρον. Δεν λέει ψέματα μόνο για να κερδίσει κάτι, αλλά και για να αισθανθεί ότι ξεγελά. Η μυθομανία είναι μια διαταραχή της προσωπικότητας που χρειάζεται βοήθεια, αφού ο μυθομανής ζει μια ψεύτικη ζωή. Σπανίως, μπορεί να είναι και σύμπτωμα σοβαρότερης ψυχοπαθολογίας, όπως η μανία.

Το προφίλ του μυθομανούς
Βασικό χαρακτηριστικό του μυθομανούς είναι η έλλειψη αναστολών, η απουσία ισχυρών ηθικών κωδικών και αξιών. Συνήθως πρόκειται για άτομα μοναχικά, που μέσα στον παραμυθένιο κόσμο τους αισθάνονται πιο άνετα. Ωστόσο, δεν αποκλείονται και περιπτώσεις πολύ κοινωνικών ατόμων, που χρησιμοποιούν το ψέμα για να αυξήσουν την προβολή τους.

Πού μπορεί να οφείλεται η μυθομανία;
Σημαντικό ρόλο παίζει η αντίδραση των άλλων στο πρώτο μας ψέμα. Αν γίνει πιστευτό και επιβραβευτούμε, είναι πιθανό να το επαναλάβουμε και να εντάξουμε αυτή την πρακτική στην καθημερινή μας ζωή. Φυσικά, ιδιαίτερα σημαντικά είναι και τα παιδικά μας χρόνια. Μπορεί, για παράδειγμα, όταν ήμασταν παιδιά, να λέγαμε ψέματα για να εντυπωσιάσουμε τους γονείς μας ή, αν αυτοί ήταν απόντες, να χρειαζόταν να τους πλάθουμε στη φαντασία μας και έτσι να συνηθίσαμε να ζούμε σε μια δική μας πραγματικότητα. Μπορεί, ακόμα, το περιβάλλον μας να ήταν πολύ απαιτητικό, γεγονός που μας οδήγησε στο να δείχνουμε με ψέματα αυτό που οι άλλοι περίμεναν από εμάς. Τα ψέματα, επομένως, μπορεί να αποτελούν την προσπάθεια να «κερδίσουμε» τους γύρω μας ή έναν τρόπο να τους εξουσιάσουμε. Στοχεύουν στο να μας κάνουν το επίκεντρο της προσοχής, είναι η προσπάθειά μας να μας αγαπήσουν.

Τι προβλήματα δημιουργεί;
Μπορεί σκοπός του μυθομανούς να είναι η ανάπτυξη σχέσης συμπάθειας και το να γίνει ελκυστικός, τελικά όμως τα ψέματά του καταλήγουν να ενισχύουν τη μοναξιά του, την ανασφάλεια και συνήθως τον οδηγούν σε καινούργια ψέματα. Δυστυχώς, η μυθομανία είναι μια πάθηση που συχνά αργεί να γίνει αντιληπτή από το περιβάλλον του μυθοπλάστη, ιδιαίτερα αν ο ασθενής είναι καλός σε αυτό. Ωστόσο, επειδή πρόκειται για μια δεύτερη πραγματικότητα, αργά ή γρήγορα προκαλεί προβλήματα στην επικοινωνία. Έτσι, μπορεί αρχικά ο μυθομανής να δημιουργεί προβλήματα στους άλλους -κυρίως σε όσους δεν ξέρουν τι συμβαίνει, ώστε να προστατευτούν-, αλλά στη συνέχεια, όταν πια το περιβάλλον του καταλάβει τι συμβαίνει, δημιουργούνται προβλήματα και στον ίδιο, γι’ αυτό και πολλοί μυθομανείς αλλάζουν περιβάλλον όταν αποκαλύπτονται.

Πώς πρέπει να συμπεριφερθούμε σε ένα μυθομανή;
Όσοι γνωρίζουμε έναν τέτοιον άνθρωπο, συχνά αναρωτιόμαστε πώς να τον αντιμετωπίσουμε. Αν τον συμπαθούμε, απλά δεχόμαστε το πρόβλημα και συνεχίζουμε· αν πάλι δεν έχουμε και τις καλύτερες σχέσεις, σκεφτόμαστε μήπως θα έπρεπε να του πετάξουμε κατάμουτρα την αλήθεια, ότι ξέρουμε πως λέει ψέματα. Εδώ δεν υπάρχει σωστή απάντηση. Για ορισμένους, η ειλικρινής στάση μπορεί να τους «ξυπνήσει» και να τους κάνει να προσπαθήσουν να σταματήσουν τα ψέματα, ενώ κάποιους άλλους να τους αποσταθεροποιήσει περισσότερο.

Αντιμετωπίζεται το πρόβλημα;
Δυστυχώς, για το ψέμα αυτό καθαυτό δεν υπάρχει φάρμακο. Η αντιμετώπιση της πάθησης αυτής χρειάζεται υπομονή και στήριξη. Αρχικά ο μυθομανής πρέπει να παραδεχτεί στον εαυτό του και έπειτα σε κάποιον που εμπιστεύεται ότι έχει πρόβλημα, καθώς και να αποδεχτεί τον εαυτό του, αφού η μυθομανία συχνά είναι ένδειξη απόρριψης του εαυτού. Εξίσου αναγκαίο είναι να προσπαθήσει να καταλάβει, με τη βοήθεια ενός ειδικού, από πού προέρχεται αυτή η «ανάγκη», όπως για παράδειγμα αν λέγονταν ψέματα στην οικογένεια, ενώ μπορεί να χρειαστεί ψυχολογική-ψυχοθεραπευτική υποστήριξη, καθώς ενδέχεται πίσω από τη μυθομανία να υποβόσκει κάποια άλλη ψυχοπαθολογία. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις, το μόνο που μπορεί να αλλάξει τη συνήθεια ενός ανθρώπου να χρησιμοποιεί το ψέμα είναι η τραυματική αποτυχία της στρατηγικής του, δηλαδή το «ξεσκέπασμα» των ψεμάτων του.

Ποια «σημάδια» πρέπει να μας ανησυχήσουν;
■ Όταν τα οικεία πρόσωπα δείχνουν να μην αντιλαμβάνονται το μέγεθος του προβλήματος και αρχίζουν να πιστεύουν και οι ίδιοι τους μύθους που διαδίδει ο πάσχων.
■ Όταν το ψέμα δεν είναι μεμονωμένο, αλλά επαναλαμβάνεται.
■ Όταν ο πάσχων υπερασπίζεται το ένα ψέμα με κάποιο άλλο, που μπορεί να είναι μεγαλύτερο.
■ Όταν τα ψέματα λέγονται χωρίς εμφανές κίνητρο, αλλά περισσότερο για ψυχολογικούς λόγους ή από συνήθεια.

Ψέματα παιδιών – μυστικά ενηλίκων
Τα παιδιά είναι φυσιολογικό να λένε ψέματα, τα οποία έχουν πολλές σημασίες. Μπορεί να πηγάζουν από το ότι δεν διακρίνουν το πραγματικό από το φανταστικό, από την ανάγκη τους να εξασφαλίσουν την αγάπη των άλλων ή να προστατέψουν τα μυστικά τους από τους μεγάλους. Μπορεί, ωστόσο, η μυθομανία να είναι φυσική όσο είμαστε μικροί, γίνεται όμως προβληματική όταν μας συνοδεύει στην ενήλικη ζωή.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΝ κ. ΠΑΥΛΟ ΣΑΚΚΑ, νευρολόγο-ψυχίατρο, αναπληρωτή καθηγητή της Ιατρικής Σχολής Αθηνών.