Ο εγκέφαλος παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα για την επιστήμη και μια από τις κύριες προκλήσεις για τους ερευνητές. Για να κατανοήσουμε καλύτερα όλα όσα συμβαίνουν στον εγκέφαλό μας, είναι σκόπιμο να γνωρίζουμε ορισμένα πράγματα για τη φυσιολογία και τη λειτουργία του – πολλά από τα οποία έγιναν γνωστά τα τελευταία 10 με 20 χρόνια
O ανθρώπινος εγκέφαλος έχει βάρος περίπου 1,5 κιλό και αποτελείται από δισεκατομμύρια μικροσκοπικά κύτταρα που συνδέονται μεταξύ τους σε δίκτυα, τα οποία βρίσκονται σε μια διαρκή κατάσταση ηλεκτρικής και χημικής δραστηριότητας. Τα εγκεφαλικά κύτταρα είναι οι νευρώνες και τα υποστηρικτικά κύτταρα τα γλοιακά. O εγκέφαλος αποτελείται από το εγκεφαλικό στέλεχος και τα εγκεφαλικά ημισφαίρια. Όταν γεννιούνται, τα δύο ημισφαίρια είναι ολόιδια: το αριστερό κατευθίνει τη δεξιά πλευρά του σώματός μας και το δεξί την αριστερή. Αργότερα στη ζωή διαφοροποιούνται και μοιράζονται τις «δουλειές»: το αριστερό ασχολείται με την ομιλία, τις λογικές αποφάσεις κ.ά., ενώ το δεξί αντιλαμβάνεται τον κόσμο περισσότερο σφαιρικά και σχετίζεται με τη διαίσθηση…
Κατά τη διάρκεια της ζωής μας, ο εγκέφαλός μας αλλάζει διαρκώς. Αυτή η ικανότητα του εγκεφάλου για αλλαγή ονομάζεται πλαστικότητα – όπως ένα αντικείμενο από πλαστελίνη που τα επιμέρους τμήματά του μπορούν διαρκώς να επανασχηματίζονται. Βέβαια, δεν αλλάζει ο εγκέφαλος ως σύνολο, αλλά οι μεμονωμένοι νευρώνες τροποποιούνται για διάφορους λόγους – κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, όταν είμαστε μικροί, ως απάντηση σε εγκεφαλική βλάβη, αλλά και κατά τη διάρκεια της μάθησης. Υπάρχουν διάφοροι μηχανισμοί πλαστικότητας, εκ των οποίων ο πιο σημαντικός είναι η συναπτική πλαστικότητα, δηλαδή το πώς οι νευρώνες μεταβάλλουν την ικανότητά τους να επικοινωνούν μεταξύ τους. Αυτό που μπορούμε να πούμε, λοιπόν, είναι ότι ο εγκέφαλος ουσιαστικά συντίθεται από τις εμπειρίες μας. Έτσι, χάρη στην πλαστικότητά του, ο κάθε εγκέφαλος είναι μοναδικός και αυτή η διαφορετικότητα συνυπάρχει μαζί με ένα σύνολο χαρακτηριστικών του ανθρώπινου είδους που δεν διαφέρουν καθόλου από άτομο σε άτομο.
Αυτό συμβαίνει επειδή ο τρόπος οργάνωσης του εγκεφάλου παραμένει ίδιος από το ποντίκι στον άνθρωπο, αλλά σε κάθε είδος αλλάζουν το μέγεθος και οι αναλογίες. Oι ειδικοί εξηγούν, λοιπόν, ότι το βασικό σκαρίφημα του εγκεφάλου είναι ουσιαστικά πανομοιότυπο σε όλους τους ανθρώπους και παρόμοιο σε όλα τα θηλαστικά, όπως και οι βασικές δομές του νευρικού συστήματος είναι ίδιες σε όλα τα σπονδυλωτά. Το βασικό γνώρισμα που διαφοροποιεί τον ανθρώπινο εγκέφαλο είναι το μέγεθός του σε σχέση με το μέγεθος του σώματος και η πολύ μεγάλη έκταση του εγκεφαλικού φλοιού (εκεί που διενεργούνται οι «ανώτερες», περισσότερο πολύπλοκες λειτουργίες του εγκεφάλου, π.χ. η σκέψη).
Παρά το γεγονός ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιπροσωπεύει περίπου το 2% του βάρους του σώματός μας, καταναλώνει περίπου το 20% της συνολικής του ενέργειας. Oι ειδικοί εκτιμούν ότι το 60-80% αυτής της ενέργειας χρησιμοποιείται για την επικοινωνία ανάμεσα στους νευρώνες. Γι’ αυτό, ο εγκέφαλος καταναλώνει 3,6 γρ. γλυκόζης την ώρα (αντιστοιχεί σε 17 κύβους ζάχαρης).
Υπάρχουν δύο βασικές απόψεις για τον τρόπο που λειτουργεί ο εγκέφαλος: Η μία πλευρά πιστεύει ότι ο εγκέφαλος δρα κυρίως υπό την επίδραση των εξωτερικών ερεθισμάτων, ενώ η άλλη θεωρεί ότι λειτουργεί αυτόνομα και ότι οι αισθητηριακές πληροφορίες βρίσκονται περισσότερο σε διάδραση με τη λειτουργία του παρά την καθορίζουν.
Δεν υπάρχει μόνο μία εγκεφαλική περιοχή στην οποία αποθηκεύονται όλες οι πληροφορίες που μαθαίνουμε.
Η μνήμη εργασίας (βραχυπρόθεσμη μνήμη) συγκρατεί πληροφορίες για περιορισμένο χρόνο σε μια κατάσταση ενεργούς συνείδησης. Η μεγαλύτερη και περισσότερο παθητική αποθήκευση πληροφορίας ονομάζεται μακροπρόθεσμη μνήμη.
Η γνώση για τον εγκέφαλο καθημερινά γιγαντώνεται. Ετσι, η τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα χαρακτηρίστηκε στις Η.Π.Α. ως η δεκαετία του εγκεφάλου. Η πρόοδος στις νευροεπιστήμες ήταν τεράστια και συνεχίζει με αλματώδεις ρυθμούς. Στα όσα ακολουθούν αναφέρουμε μόνο επιγραμματικά μερικά από τα πιο εντυπωσιακά νέα ευρήματα σχετικά με τον εγκέφαλο και τα όσα γίνονται μέσα του…
Αντίθετα με τα όσα πίστευαν οι νευροεπιστήμονες μέχρι πριν δύο δεκαετίες περίπου, στις μέρες μας είναι πια γνωστό και επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι τα εγκεφαλικά κύτταρα πολλαπλασιάζονται ακριβώς όπως και τα υπόλοιπα κύτταρα του σώματός μας και επίσης ότι ο ρυθμός της αναγέννησης αυτής επηρεάζεται πολύ από τις συνθήκες που επικρατούν στο περιβάλλον μας. Για του λόγου το αληθές, αλλά και για όλες τις λεπτομέρειες σε σχέση με τις συνθήκες που ευνοούν αυτή την «ανανέωση» του εγκεφάλου, μπορείτε να διαβάσετε, σε άλλες σελίδες του παρόντος τεύχους, τη συνέντευξη που μας παραχώρησε η πλέον ειδική επί του θέματος, κ. Elizabeth Gould, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Princeton, που πρώτη απέδειξε ότι υπάρχει νευρογένεση στον ενήλικο εγκέφαλο.
Η επανάσταση στη γενετική έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι γιατροί αντιμετωπίζουν τις ασθένειες του νευρικού συστήματος. Έχει φανεί τα τελευταία χρόνια ότι το ίδιο γονιδιακό ελάττωμα μπορεί να προκαλέσει διαφορετικές ασθένειες σε διαφορετικούς ανθρώπους και διαφορετικά γονιδιακά ελαττώματα μπορούν να προκαλέσουν πολύ παρόμοιες ασθένειες. Η κατανόηση του παράγοντα που καθορίζει αυτές τις διαφορές και του πώς η γενετική κατασκευή μας αλληλεπιδρά με τον κόσμο στον οποίο ζούμε και διαμορφώνουμε γύρω μας (περιβάλλον) είναι μία από τις επόμενες προκλήσεις στη εποχή που ζούμε.
Oι τεχνικές της μοριακής βιολογίας βοήθησαν στην ανακάλυψη της δομής και των χαρακτηριστικών ενός αριθμού υποδοχέων πόνου. Μερικοί από αυτούς είναι υποδοχείς που αντιδρούν σε θερμοκρασία πάνω από 46 βαθμούς Κελσίου, σε χημικά ερεθίσματα (οξύ στο δέρμα) και -προς μεγάλη έκπληξη των ερευνητών- υποδοχείς που απαντούν στα δραστικά συστατικά της καυτερής πιπεριάς. Τα γονίδια για τους υποδοχείς που απαντούν σε έντονα μηχανικά ερεθίσματα δεν έχουν ταυτοποιηθεί ακόμα, αλλά θεωρείται βέβαιο ότι υπάρχουν. Μία βασική λειτουργία του πόνου είναι ότι μας μαθαίνει να αποφεύγουμε επώδυνες καταστάσεις, καθώς ενεργοποιούνται αυτόματα προστατευτικά αντανακλαστικά, όπως αυτό της απόσυρσης. Παράλληλα όμως υπάρχουν φυσιολογικοί μηχανισμοί που μπορούν είτε να καταστείλουν είτε να ενισχύσουν τον πόνο. O πρώτος τέτοιος ρυθμιστικός μηχανισμός που ανακαλύφθηκε ήταν η ύπαρξη των ενδογενών αναλγητικών στο κεντρικό νευρικό σύστημα.
Η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής που αποτελεί το χημικό υπόστρωμα πολλών πράξεων και συνηθειών μας. Στην περιοχή αυτή λειτουργεί αφενός ως κίνητρο για δράση και αφετέρου ως ανταμοιβή στις επιτυχημένες ενέργειες. Μία ενδιαφέρουσα νέα ανακάλυψη είναι ότι η απελευθέρωση ντοπαμίνης κορυφώνεται όταν η ανταμοιβή δεν αναμένεται.
Ο εγκέφαλος δεν διαθέτει αρκετά δομικά στοιχεία του ανοσοποιητικού συστήματος σε σχέση με άλλα όργανα. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι μπορεί να πάθει πολύ εύκολα φλεγμονές, γιατί παρ’ όλα αυτά διαθέτει τους απαραίτητους μηχανισμούς προστασίας. Σήμερα, οι ειδικοί γνωρίζουν ότι ο εγκέφαλος μπορεί να αντιδρά σε σήματα που προέρχονται από το ανοσοποιητικό σύστημα και τους κατεστραμμένους ιστούς μέσα από ένα νευρο-ενδοκρινικό-ανοσολογικό δίκτυο.
Στις μέρες μας έχουμε αρχίσει και κατανοούμε όχι μόνο πώς το στρες μπορεί να επηρεάσει τον εγκέφαλο άμεσα, ενεργοποιώντας τον ΥΥΕ άξονα (υποθάλαμου-υποφυσιακού-επινεφριδικού άξονα), αλλά και πώς μπορεί να επηρεάσει το ανοσοποιητικό σύστημα μέσω μίας έμμεσης οδού από τον εγκέφαλο. Oι ακριβείς μηχανισμοί δεν είναι γνωστοί, αλλά οι ειδικοί γνωρίζουν ότι σίγουρα συμμετέχει η ενεργοποίηση του εν λόγω άξονα. Από την άλλη, γνωρίζουμε ότι κάποιες μορφές ήπιου στρες μπορούν να βελτιώσουν σημαντικά τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.
Η ανακάλυψη πολλαπλών οπτικών περιοχών στον εγκέφαλο έχει δείξει ότι συνεχίζουν να υπάρχουν κάποιες οπτικές ικανότητες στους τυφλούς χωρίς να γίνονται αντιληπτές. Άνθρωποι που έχουν υποστεί βλάβη στον πρωτοταγή οπτικό φλοιό αναφέρουν ότι δεν μπορούν να δουν πράγματα στο οπτικό τους πεδίο, αλλά όταν τους ζητηθεί να πιάσουν τα πράγματα που ισχυρίζονται ότι δεν μπορούν να δουν, το επιτυγχάνουν με αξιοσημείωτη ακρίβεια. Αυτό το περίεργο αλλά συναρπαστικό φαινόμενο είναι γνωστό ως «τυφλή στόχευση» και ενδεχομένως διαμεσολαβείται από παράλληλες συνδέσεις των ματιών με άλλα τμήματα του φλοιού.
Πριν από 60 χρόνια περίπου, ο κύριος τρόπος με τον οποίο μπορούσαν οι ειδικοί να επέμβουν ώστε να διορθώσουν προβλήματα που ξεκινούσαν από τον εγκέφαλο και επηρέαζαν ουσιαστικά τη ζωή των ασθενών τους ήταν η λοβοτομή, όπου ο χειρουργός κατέστρεφε επιλεκτικά κομμάτια από το μετωπιαίο λοβό του ασθενούς του. Στις μέρες μας, τα πράγματα έχουν αλλάξει πολύ και εκτός από τα φάρμακα -που όλο και βελτιώνονται- και τις χειρουργικές επεμβάσεις υπάρχουν και νέα, πολλά υποσχόμενα πεδία στα οποία εργάζονται οι επιστήμονες. Τέτοια είναι οι γονιδιακές θεραπευτικές προσπάθειες, εκείνες που βασίζονται στα βλαστοκύτταρα, καθώς και οι ηλεκτρικές θεραπείες.
Για τα βλαστοκύτταρα και τις εφαρμογές που φαίνεται να έχουν σε διάφορους τομείς της ιατρικής γίνεται πολύς λόγος τελευταία. Πρόκειται για πρόγονα κύτταρα του οργανισμού που έχουν τη δυνατότητα να μετατρέπονται σε όλα τα είδη κυττάρων και είναι πιθανό -σύμφωνα με τους νευροεπιστήμονες- να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διόρθωση νευρώνων που υπέστησαν βλάβη στον ενήλικο εγκέφαλο. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας γίνεται σε πειραματόζωα, αλλά οι επιστήμονες ελπίζουν ότι τελικά θα μπορέσουν να διορθώσουν περιοχές του εγκεφάλου που υπέστησαν βλάβη σε ασθένειες όπως η νόσος Πάρκινσον ή σε εγκεφαλικά επεισόδια. Η λογική είναι ότι τα νέα αυτά βλαστικά κύτταρα θα μεταμοσχευτούν στον εγκέφαλο και θα αντικαταστήσουν τα κύτταρα που δεν «λειτουργούν». Oι ενστάσεις και ο προβληματισμός των ειδικών έγκεινται στο γεγονός ότι η μεταμόσχευση βλαστοκυττάρων έχει σχετιστεί με τη δημιουργία καρκινικών όγκων.
Όπως και σε πολλούς άλλους τομείς της ιατρικής όπου υπάρχει κάποια κληρονομική προδιάθεση (γονίδια που ευθύνονται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό για την εκδήλωση μιας ασθένειας), έτσι και στις ασθένειες του εγκεφάλου η αντικατάσταση των παθολογικών γονιδίων -εφόσον έχουν ταυτοποιηθεί- είναι πάντα μια μεγάλη πρόκληση που, εκτός από ηθικά, προκαλεί και πάρα πολλά πρακτικά και μέχρι σήμερα ανυπέρβλητα εμπόδια. Παρ’ όλα αυτά, γίνονται προσπάθειες γονιδιακών θεραπειών για την αντιμετώπιση του Αλτσχάιμερ ή του Πάρκινσον που δεν στοχεύουν στην αντικατάσταση των παθολογικών γονιδίων. Αυτές οι προσπάθειες εστιάζονται στην εισαγωγή στον οργανισμό ή απευθείας στον εγκέφαλο του πάσχοντος ενός γονιδίου-φαρμάκου. Το γονίδιο αυτό φτάνει στα εγκεφαλικά κύτταρα και βοηθά στην αύξηση ή στη μείωση -ανάλογα με την περίπτωση- της σύνθεσης, της καταστροφής κλπ. συγκεκριμένων ενζύμων, πρωτεϊνών, αμινοξέων, νευροδιαβιβαστών κλπ. που σχετίζονται με την εκδήλωση της ασθένειας και των συμπτωμάτων της.
Όλοι έχουμε ακούσει για τις εμφυτεύσεις ηλεκτροδίων στον εγκέφαλο – βρίσκονται στο επίκεντρο της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας. Η μέθοδος αυτή ανήκει σε ένα νέο, μεγάλο θεραπευτικό πεδίο για τις ασθένειες που αφορούν τον εγκέφαλο και ονομάζεται ηλεκτροθεραπεία ή χειρουργική νευροτροποποίηση.
Θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την παραδοχή ότι ο εγκέφαλος είναι ένας ηλεκτροχημικός βιολογικός «υπολογιστής». Έχει, δηλαδή, τουλάχιστον δύο διαστάσεις, την ηλεκτρική και τη χημική. Όσον αφορά τη χημική, οι ειδικοί επεμβαίνουν κυρίως με φάρμακα. Όσον αφορά την ηλεκτρική, εκεί εφαρμόζεται η ηλεκτροθεραπεία, που προσπαθεί να βελτιώσει παθήσεις που οφείλονται σε διαταραχές της ηλεκτρικής αγωγιμότητας του εγκεφάλου, καθώς έχει αποδειχτεί ότι απειροελάχιστες, μη φυσιολογικές μεταβολές στα ηλεκτρικά ρεύματα που διατρέχουν τα κύτταρα του εγκεφάλου μπορούν να οδηγήσουν σε μια ασθένεια.
O εγκέφαλος αποτελείται από πάρα πολλά συμπυκνωμένα ηλεκτρικά δίκτυα. Oι ειδικοί σκέφτηκαν λοιπόν ότι, αφού υπάρχει τόσο πολλή ηλεκτρική δραστηριότητα, θα πρέπει να υπάρχουν και κάποια κομβικά σημεία στον εγκέφαλο που την ελέγχουν. Ψάχνοντας, λοιπόν, βρήκαν κάποιους από αυτούς τους κόμβους, σε έναν ή περισσότερους από τους οποίους μπορεί να μην πηγαίνει κάτι καλά, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται νευρολογικά προβλήματα. Ας πάρουμε το παράδειγμα της δυστονίας: Ένας από τους κόμβους που καθορίζουν το συντονισμό των κινήσεών μας είναι μία περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται ωχρά σφαίρα και όταν υπάρχει εκεί δυσλειτουργία, μπορεί να προκληθεί το πρόβλημα της δυστονίας. Oι ειδικοί, λοιπόν, βάζουν εκεί ένα ηλεκτρόδιο, βηματοδοτούν την ωχρά σφαίρα, με αποτέλεσμα να επανέρχεται ο συντονισμός της κίνησης, όπως ακριβώς στην άρρυθμη καρδιά ο βηματοδότης επαναφέρει το ρυθμό. Ανάλογοι κόμβοι, που εκπέμπουν με ορισμένη συχνότητα ώστε να μπορούμε να φέρουμε σε πέρας διάφορες λειτουργίες που ορίζονται από τον εγκέφαλο, υπάρχουν και σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Έτσι, η τεχνική παραμένει η ίδια για οποιοδήποτε κομβικό σημείο ή σημεία που χρειάζεται να διορθωθούν. Το ζήτημα είναι να ανακαλύψουν οι ειδικοί ποια είναι αυτά τα σημεία στα οποία πρέπει να παρεμβαίνουν κάθε φορά ώστε να διορθώνουν το νευρολογικό πρόβλημα. Προς το παρόν έχουν ταυτοποιήσει ελάχιστους τέτοιους κόμβους.
Η μέθοδος των εμφυτεύσιμων συσκευών έχει εφαρμογή σε βαριές νευρολογικές παθήσεις που δεν ανταποκρίνονται στα φάρμακα. Μπορεί να αφορά τη νόσο του Πάρκινσον, τη δυστονία, ψυχικές νόσους (κατάθλιψη και ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση), κάποιες μορφές χρόνιου πόνου (π.χ. νευραλγία τριδύμου), ενώ υπάρχουν σε εξέλιξη ερευνητικά προγράμματα σε σχέση με την εφαρμογή της στην επιληψία, σε βαριές κεφαλαλγίες, σε κάποια συμπτώματα της σκλήρυνσης κατά πλάκας (μεγάλη σπαστικότητα, τρόμος κ.ά.), στη νόσο Tourette κ.α.
Η πρόοδος που περιμένουν -και με στόχο την οποία δουλεύουν- οι ειδικοί θα ήταν το να βρεθούν κομβικά σημεία που δυσλειτουργούν και προκαλούν ασθένειες ή προβλήματα και στα οποία μπορεί να επέμβει ο νευροχειρουργός. Αυτή η πρόοδος έγινε τον τελευταίο καιρό σε σχέση με το κώμα -όπου οι ειδικοί κατάφεραν να «ξυπνήσουν» έναν ασθενή μετά από 8 χρόνια-, αλλά και με τη βαριά κατάθλιψη.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, η ηλεκτρική θεραπεία μπορεί να έχει εφαρμογή και στην προσπάθεια να ξαναβρούν κάποια κινητικότητα και αυτονομία άνθρωποι με αναπηρία. Αυτό που εξηγούν οι νευροχειρουργοί είναι ότι θα μπορούσε, για παράδειγμα, να τοποθετηθεί στην κινητική ζώνη του εγκεφάλου ενός τετραπληγικού ασθενούς ένα ηλεκτρόδιο που λειτουργεί ως δέκτης και λαμβάνει ένα ηλεκτροεγκεφαλογραφικό σήμα που αντιπροσωπεύει την πρόθεση για μία κίνηση, στη συνέχεια να το μεταδίδει σε ένα κομπιούτερ και εκείνο να βοηθά στο να κουνηθεί ένα ρομποτικό χέρι. Το ζήτημα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι το πώς αναγνωρίζονται τα εν λόγω σήματα. Σε ανάλογες ερευνητικές προσπάθειες ζητήθηκε από τους πάσχοντες να σκέφτονται συνέχεια την κίνηση που ήθελαν να κάνουν. Στη συνέχεια, οι ειδικοί πήραν το ηλεκτροεγκεφαλογράφημά τους και εντόπισαν το εν λόγω σήμα.
Πρόκειται για δύο νέες διαγνωστικές τεχνικές νευρολογικών προβλημάτων που βρίσκονται υπό ανάπτυξη στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού από επιφανείς έλληνες επιστήμονες. Αυτές οι τεχνικές είναι:
• Η μαγνητοεγκεφαλογραφία -που σχεδίασε ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα-, μία διαγνωστική τεχνική που φιλοδοξεί να πληροφορεί τους ειδικούς αναίμακτα, εύκολα και με ακρίβεια για την ύπαρξη της νόσου Αλτσχάιμερ, της σκλήρυνσης κατά πλάκας, της σχιζοφρένειας, της κατάθλιψης, του χρόνιου αλκοολισμού και άλλων ασθενειών.
• Η δεύτερη τεχνική είναι μία εξέταση που φιλοδοξεί να διαγιγνώσκει σε πολύ πρώιμο στάδιο τη νόσο Αλτσχάιμερ με μεγάλη ακρίβεια. O καθηγητής Ακτινολογίας και Βιοϊατρικής Τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνιας μαζί με τους συνεργάτες του κατάφερε να φτιάξει έναν αλγόριθμο που «διαβάζει» μαγνητικές τομογραφίες, δίνοντας στους ειδικούς πληροφορίες για το ποιος από τους μεσήλικους εξεταζόμενους έχει μεγάλες πιθανότητες να εμφανίσει στο μέλλον Αλτσχάιμερ.
Η έρευνα των νευροεπιστημών έχει συμβάλει σημαντικά και με δύο τρόπους στη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων με επιληψία: Πρώτον, υπάρχουν σήμερα φάρμακα που μειώνουν τη διαταραγμένη δραστηριότητα που προκαλεί τους σπασμούς, χωρίς να ελαττώνεται η φυσιολογική εγκεφαλική δραστηριότητα, όπως συνέβαινε με τα παλαιότερα φάρμακα, που ασκούσαν γενικευμένη κατασταλτική δράση. Δεύτερον, η βελτίωση στην ποιότητα των νευροαπεικονιστικών μεθόδων έχει ως αποτέλεσμα, για κάποιους ανθρώπους με πολύ σοβαρές επιληπτικές κρίσεις, να είναι δυνατό να εντοπιστεί η εστία των κρίσεων με αρκετή ακρίβεια. Έτσι, όταν είναι αναγκαίο, ο νευροχειρουργός μπορεί να αφαιρέσει το τμήμα του νοσούντος εγκεφαλικού ιστού, με αποτέλεσμα να μειωθεί η συχνότητα των σπασμών και ο κίνδυνος εξάπλωσής τους στον υπόλοιπο εγκεφαλικό ιστό που δεν έχει ακόμα προσβληθεί.
Την τελευταία δεκαετία σημειώθηκε επανάσταση στη θεραπεία των κρίσεων ημικρανίας, η οποία οφείλεται στην πρόοδο της κατανόησης για τους υποδοχείς της σεροτονίνης. Ανακαλύφθηκε μια νέα κατηγορία φαρμάκων που ενεργοποιεί ένα συγκεκριμένο είδος υποδοχέων σεροτονίνης. Τα φάρμακα αυτά, οι τριπτάνες, θεωρούνται αποτελεσματικά στην ανακούφιση της ημικρανίας.
Όσον αφορά αυτά που προκαλούνται εξαιτίας θρόμβων του αίματος που φράσσουν τα αγγεία, δημιουργήθηκε ένα νέο φάρμακο. Η θεραπεία με το θρομβολυτικό φάρμακο που ονομάζεται ιστικός ενεργοποιητής του πλασμινογόνου μπορεί να διαλύσει το θρόμβο και να αποκαταστήσει την αιματική ροή. Αν χορηγηθεί γρήγορα, το φάρμακο αυτό μπορεί να έχει σημαντικά θεραπευτικά αποτελέσματα. Δυστυχώς, η ταχεία χορήγηση ενός τέτοιου φαρμάκου σε έναν ασθενή με εγκεφαλικό δεν είναι πάντα εύκολη. Μια άλλη, νέα θεραπευτική προσέγγιση περιλαμβάνει μια κατηγορία φαρμάκων που αποκλείουν νευροδιαβιβαστές, όπως το γλουταμικό οξύ, που φτάνουν σε τοξικά επίπεδα κατά τη διάρκεια του εγκεφαλικού. Πολλά φάρμακα αυτού του είδους βρίσκονται υπό ανάπτυξη, δυστυχώς όμως κανένα μέχρι στιγμής δεν έχει βρεθεί να είναι αποτελεσματικό για το εγκεφαλικό.
Είναι μια νόσος που πιθανώς οφείλεται σε μία δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται φλεγμονές στο κεντρικό νευρικό σύστημα και να προκαλείται βλάβη στη μυελίνη και στον άξονα των νεύρων. Επειδή οι ειδικοί δεν γνωρίζουν ακόμη τι προκαλεί τις φλεγμονές, δεν μπορούν να τις σταματήσουν πλήρως. Ωστόσο, σήμερα οι υποτροπές μπορούν να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά με τα στεροειδή που καταστέλλουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Στην προσπάθεια ελάττωσης της συχνότητας των υποτροπών και καθυστέρησης της εγκατάστασης αναπηρίας χορηγούνται ειδικές ανοσοτροπικές θεραπείες (όπως η ιντερφερόνη β και το glatiramer acetate) ή πολλά μη ειδικά ανοσοκατασταλτικά φάρμακα.
Δεν υπάρχουν ακόμη θεραπείες που να αναχαιτίζουν την εξέλιξη της νόσου. Είναι γνωστό ότι τα νευρικά κύτταρα που χρησιμοποιούν το χημικό διαβιβαστή ακετυλοχολίνη προσβάλλονται εύκολα από αυτή την αρρώστια. Έτσι, φάρμακα που ενισχύουν τη δράση της ακετυλοχολίνης που εναπομένει, αποκλείοντας τη δράση ενζύμων που φυσιολογικά διασπούν το νευροδιαβιβαστή, έχουν θεραπευτικό αποτέλεσμα το οποίο δυστυχώς είναι μέτριο.
Σήμερα οι ειδικοί γνωρίζουν ότι οι σοβαρά καταθλιπτικοί ασθενείς ενδέχεται να χάσουν εγκεφαλικά κύτταρα. Oι θεραπείες που υπάρχουν είναι τα αντικαταθλιπτικά ή/και οι εξειδικευμένες ψυχοθεραπείες, που σε συνδυασμό είναι αποτελεσματικά σε μεγάλο ποσοστό των ασθενών. Τα υπάρχοντα αντικατα-θλιπτικά φάρμακα (που ενισχύουν εκλεκτικά τη δράση των νευρομεταβιβαστών, όπως η σεροτονίνη) είναι αποτελεσματικά στο 70% περίπου των ασθενών. Όμως, τα φάρμακα αυτά χρειάζονται γύρω στις 2-3 εβδομάδες για να βελτιώσουν τα συμπτώματα της κατάθλιψης, ενώ σε μεγάλο ποσοστό των ασθενών (περίπου 60%) η θεραπεία δεν είναι πλήρης. Γι’ αυτούς τους λόγους, η έρευνα για περισσότερο αποτελεσματικά και ταχείας δράσεως αντικαταθλιπτικά συνεχίζεται στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
Μία εύλογη απορία που θα σχηματίσατε πιθανώς διαβάζοντας τα όσα προηγήθηκαν είναι τι μπορούμε να κάνουμε εμείς οι ίδιοι για να κρατήσουμε τον εγκέφαλό μας σε καλή κατάσταση και να εξασφαλίσουμε την εύρυθμη λειτουργία του. Αν και δεν εξαρτώνται όλα από εμάς, υπάρχουν αρκετά που μπορούμε να κάνουμε ώστε να βοηθήσουμε το μυαλό μας να τονωθεί, να εξασκηθεί και να βρίσκεται σε εγρήγορση. Συλλέξαμε, λοιπόν, τις προτάσεις των ειδικών και σας τις παρουσιάζουμε.
•Καθώς ποτέ δεν είναι νωρίς ή αργά για τον εγκέφαλο και τη μνήμη σας, θα πρέπει -σε όποια ηλικία και αν βρίσκεστε- να φροντίζετε να τον χρησιμοποιείτε… πολύ! Oι προτάσεις είναι πολλές: Λύστε σταυρόλεξα και sudoku, παίξτε χαρτιά, αποστηθίστε ποιήματα, διαβάζετε εφημερίδες, περιοδικά και βιβλία, κρατάτε ημερολόγιο, με λίγα λόγια κάντε ό,τι σας ευχαριστεί, αρκεί αυτό να δραστηριοποιεί το μυαλό σας. Επίσης:• Φοιτητές στο πανεπιστήμιο, μάθετε μία ξένη γλώσσα ή ένα μουσικό όργανο. Σύμφωνα με έρευνες, όταν δουλεύετε συνέχεια το μυαλό σας (π.χ. καθώς μελετάτε για τις εξετάσεις σας ή χρειάζεται να θυμάστε συνέχεια καινούργια πράγματα), ενισχύετε τη λειτουργία του εγκεφάλου καθώς και της μνήμης.• Κουτσομπολέψτε και μιλήστε στο τηλέφωνο με τους φίλους σας. Σύμφωνα με έρευνες, η έντονη κοινωνική ζωή και ιδιαίτερα η διαδικασία της συνομιλίας φαίνεται ότι βοηθούν στο να διατηρούνται σε καλό επίπεδο οι εγκεφαλικές σας λειτουργίες.
Αν είστε γύρω στα 50, θέλετε να βελτιώσετε τη μνήμη σας και ενδεχομένως να μειώσετε τις πιθανότητες να σας απασχολήσει κάποια στιγμή το Αλτσχάιμερ, μπορείτε να ξεκινήσετε αύριο κιόλας να… παίζετε! O λόγος για τα ειδικά σχεδιασμένα ηλεκτρονικά παιχνίδια που έχουν ως στόχο να εξασκήσουν τις εγκεφαλικές σας λειτουργίες και να ενισχύσουν τη μνήμη σας. Στην αγορά κυκλοφορούν τα παιχνίδια:
, που αποτελεί δημιουργία ισραηλινών ερευνητών, πωλείται ήδη στην αμερικανική αγορά και προσφέρει στους χρήστες διαδραστικά παζλ και άλλες ασκήσεις που βελτιώνουν, όπως υποστηρίζει, τις εγκεφαλικές λειτουργίες σε ποσοστό μεγαλύτερο του 18%.
, More Brain Training και Big Brain Academy, που κυκλοφορούν από τη Nintendo και πρόκειται για τα παιχνίδια που βασίζονται στο έργο του Ριούτα Καουασίμα, ενός καθηγητή Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο Τοχόκου της Ιαπωνίας που θεωρείται ειδικός όσον αφορά την πνευματική άσκηση.
Πρόκειται για ένα τρίπτυχο που φαίνεται να επηρεάζει αρκετά τον εγκέφαλο και τη λειτουργία του. Έτσι, οι
Το στρες, άλλωστε, φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά τόσο τον εγκέφαλο όσο και τη μνήμη σας. Oι θετικές σκέψεις και οι ασκήσεις χαλάρωσης μπορούν να βοηθήσουν εκτός όλων των άλλων και στη βελτίωση της μνήμης σας.
Υπάρχουν πολλές έρευνες βάσει των οποίων η σωματική άσκηση φαίνεται να διατηρεί ακμαίες τις πνευματικές ικανότητες.
O ύπνος είναι μια φυσική ανάγκη του οργανισμού που βοηθά κυρίως το μυαλό και στη συνέχεια το σώμα να ξεκουραστεί από την προηγούμενη ημέρα και δίνει την ευκαιρία στον εγκέφαλο να επεξεργαστεί τις εμπειρίες και να τις καταχωρήσει. Έτσι, όταν δεν κοιμάστε καλά, μπορεί να παρουσιάσετε αδυναμία συγκέντρωσης και απώλεια μνήμης.
Τα πράγματα που πρέπει να θυμηθείτε είναι πολλά και πρέπει όλα να χωρέσουν στο μυαλό σας. Υπάρχουν όμως κάποιες τεχνικές που θα σας βοηθήσουν να μάθετε πώς πρέπει να αποθηκεύετε τις πληροφορίες ώστε να τις ανακαλείτε εύκολα όταν τις χρειάζεστε. Αυτές είναι:
, παρατηρήστε και επεξεργαστείτε την πληροφορία που λαμβάνετε. Για να θυμηθείτε κάτι -είτε το ακούτε, το διαβάζετε ή το βλέπετε-, πρέπει να του δώσετε αρκετή προσοχή και να επικεντρωθείτε σε αυτό. Αν τη στιγμή που λαμβάνετε την πληροφορία αφιερώσετε λίγα δευτερόλεπτα για να την επεξεργαστείτε, να την αναλύσετε ή να τη σχολιάσετε, όταν θα θελήσετε να την ανακαλέσετε, θα το κάνετε με μεγαλύτερη ευκολία.
τις αισθήσεις σας. Ανάλογα με αυτό που θέλετε να συγκρατήσετε, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε τις αισθήσεις (όραση, ακοή, όσφρηση κλπ.). Με όσο περισσότερες αισθήσεις αντιληφθείτε μια πληροφορία, τόσο πιο εύκολα θα τη συγκρατήσετε στη μνήμη σας και τόσο πιο γρήγορα θα τη θυμηθείτε.
τη μνήμη σας. Θα παρατηρήσετε και μόνοι σας ότι απομνημονεύετε καλύτερα κάτι όταν το συνδέετε, το συσχετίζετε ή το ομαδοποιείτε με κάτι που ήδη γνωρίζετε.
Όπως για ολόκληρο τον οργανισμό μας, έτσι και για τον εγκέφαλο, η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο στην εύρυθμη λειτουργία του. Αποκλειστική τροφή για τον εγκέφαλο αποτελεί η γλυκόζη. Η γλυκόζη προέρχεται από τη διάσπαση υδατανθράκων, όπως είναι η ζάχαρη και το άμυλο, που βρίσκονται στο ψωμί και στα παρασκευάσματά του, στα ζυμαρικά, στα φρούτα, στα λαχανικά, στα δημητριακά, στα όσπρια, στο μέλι και στα διάφορα γλυκίσματα. Είναι σημαντικό, λοιπόν, να παρέχουμε καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας στον οργανισμό τις απαραίτητες ποσότητες γλυκόζης για την ομαλή εγκεφαλική λειτουργία. Πέρα όμως από την τροφή του εγκεφάλου, δηλαδή τη γλυκόζη, άλλα συστατικά τα οποία σχετίζονται με την καλή εγκεφαλική λειτουργία είναι:
, με κυριότερες τις Β1, Β2, Β6, Β12. Oι βιταμίνες αυτές συμβάλλουν έμμεσα στην καλή λειτουργία του εγκεφάλου, καθώς βοηθούν στη μετατροπή των διάφορων θρεπτικών συστατικών σε γλυκόζη και βρίσκονται στο γάλα, στο ψωμί και στα προϊόντα αλεύρου, στα δημητριακά και στα προϊόντα σιταριού, στα όσπρια. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στη Β12, η οποία αποτελεί συστατικό των νεύρων μας και χωρίς αυτή δεν μεταβιβάζονται σωστά τα διάφορα εγκεφαλικά ερεθίσματα. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες βιταμίνες Β, βρίσκεται κυρίως σε ζωικές τροφές, όπως το κρέας, το γάλα, το αυγό, τα ψάρια και τα οστρακοειδή.
. Πρόκειται για μια κατηγορία ενώσεων με κυριότερες την τυροσίνη και την τρυπτοφάνη, που αποτελούν πρόδρομες ουσίες για ορμόνες-νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου, βασικές για τη ρύθμιση των εγκεφαλικών λειτουργιών. Βρίσκονται σε προϊόντα ζωικής προέλευσης, με κυριότερα το κρέας, τα γαλακτοκομικά και τη σοκολάτα.
. Μια ιδιαίτερη κατηγορία συστατικών που συμβάλλουν στην καλή εγκεφαλική λειτουργία αποτελούν τα πολυακόρεστα ω-3 λιπαρά οξέα. Τα συγκεκριμένα συστατικά αποτελούν βασικά δομικά συστατικά του εγκεφάλου και είναι απαραίτητα για το σχηματισμό των εγκεφαλικών νευρώνων. Λαμβάνονται μέσω της τροφής και βρίσκονται κυρίως σε φυτικά έλαια (σογιέλαιο, σησαμέλαιο και άλλα σπορέλαια και λιγότερο στο ελαιόλαδο), στα λιπαρά ψάρια (σολομός, σκουμπρί, σαρδέλα), στα ιχθυέλαια, στα θαλασσινά και σε φυλλώδη λαχανικά.
O εγκέφαλός μας περιέχει κατά προσέγγιση 100 δισεκατομμύρια νευρικά κύτταρα, 3,2 χιλιόμετρα καλωδίων, ένα εκατομμύριο δισεκατομμύρια συνδέσεις, όλα στοιβαγμένα μέσα σε έναν όγκο 1,5 λίτρου που ζυγίζει μόνο 1,5 κιλό και καταναλώνει μόλις 10 βατ (όσο ένα φωτάκι που ανάβει το βράδυ). Αν προσπαθούσαμε να κατασκευάσουμε έναν τέτοιον εγκέφαλο με τσιπάκια πυριτίου (όπως αυτά των υπολογιστών), θα κατανάλωνε περίπου 10 μεγαβάτ, δηλαδή ηλεκτρική ισχύ αρκετή για μία πόλη.