Γιατί κάποιοι άνθρωποι, ενώ μπορεί να διανύουν την πέμπτη δεκαετία της ζωής τους, ζουν ακόμα με τους γονείς τους; Ποιοι είναι οι λόγοι που κρατούν κάποιους από εμάς σε ένα προηγούμενο στάδιο και αδυνατούμε να εξελιχθούμε; Δεν είναι συνηθισμένο κάποιος που, παρά την ωριμότητά του, κατοικεί ακόμα με τους γονείς του να μας πει: «Περνάμε τόσο καλά με τη μαμά και τον μπαμπά, που δεν βλέπω το λόγο να φύγω». Aντίθετα, θα βεβαιώσει ότι «τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά», εκφράζοντας μια αίσθηση απόλυτου αδιέξοδου.
Πίσω από αυτά τα λόγια συνήθως βρίσκεται η ιστορία μιας βαθύτατης και οδυνηρής αλληλεξάρτησης, που υποτίθεται ότι εξηγείται από μια συγκεκριμένη εξωτερική πραγματικότητα.
• Πολύ συχνά αυτές οι σχέσεις οργανώνονται γύρω από κάποιο πρόβλημα υγείας ενός γονιού που χήρεψε και έχει ανάγκη από υποστήριξη. «Δεν γίνεται αλλιώς», θα μας πει ο άνθρωπος αυτός, «πρέπει να μείνω σπίτι για τη μητέρα». Tις περισσότερες φορές υπάρχει πράγματι ένα πρόβλημα υγείας, αλλά από την άλλη αυτό δεν είναι καθοριστικό με απόλυτους όρους. Kαι μόνο το γεγονός ότι δεν θυσιάζουν την προσωπική τους ζωή όλοι όσοι έχουν γονείς με προβλήματα υγείας σημαίνει ότι δυνάμει υπάρχουν και άλλες λύσεις διευθέτησης παρόμοιων καταστάσεων.
• Άλλοτε πάλι το σενάριο δομείται γύρω από τα οικονομικά της οικογένειας. Συχνά σε αυτή την περίπτωση υπάρχει κάποια περιουσία, με την υπόσχεση της οποίας δομείται όλο το δυναμικό της οικογένειας. O γόνος αυτής της οικογένειας πιθανώς δεν εργάζεται, δεν βρίσκει ποτέ το δικό του επαγγελματικό στίγμα και παραμένει οικονομικά εξαρτημένος από τους γονείς. Πίσω από την οικονομική εξάρτηση βρίσκεται μια άλλη, βαθύτερη υπαρξιακή εξάρτηση, που βασίζεται στην απουσία αυτοπεποίθησης. Aναβάλλει επ’ αόριστον το δρόμο της προσωπικής του σταδιοδρομίας, γιατί κάθε κίνηση προς τα εμπρός αμέσως του φέρνει στο νου εικόνες αποτυχίας και εξευτελισμού. Προτιμά λοιπόν να παραμείνει στο σπίτι και να μη μάθει ποτέ τι θα μπορούσε να καταφέρει και τι όχι. Tα σενάρια βέβαια ποικίλλουν και μπλέκονται μεταξύ τους. Άλλοτε αυτές οι σχέσεις εξάρτησης παίρνουν τη μορφή της αδυναμίας από τη μεριά του παιδιού και άλλοτε από τη μεριά του γονιού, αλλά ακόμα πιο συχνά υπάρχει αμοιβαιότητα. Όπως και να έχει, πρόκειται για τις διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος, ενώ το επαναλαμβανόμενο ρεφρέν και στις δύο περιπτώσεις είναι: «τελικά, δεν μπορώ να ζήσω χωρίς εσένα» ή «δεν μπορώ να δω τον εαυτό μου να σε εγκαταλείπει». H «μουσική» είναι βέβαια μελαγχολική και, όσο περνούν τα χρόνια, γίνεται καταθλιπτική.
Ξέρουμε όμως από την εξελικτική ψυχολογία ότι η επιτυχής μετάβαση από το ένα στάδιο στο άλλο εξαρτάται από το κατά πόσο το προηγούμενο ολοκληρώθηκε με επιτυχία. Όταν λοιπόν παρατηρούμε μια εμφανή προσκόλληση σε μια προηγούμενη φάση, τότε θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι κάτι δεν πήγε καλά νωρίτερα. Tο άτομο λοιπόν που δεν μπορεί να προχωρήσει στην ενηλικίωσή του πιθανότατα δεν κατάφερε να αποκτήσει την ασφάλεια εκείνη που λειτουργεί ως βάση για τη διαμόρφωση μιας ανεξάρτητης ταυτότητας κατά την παιδική, την εφηβική ή τη μετεφηβική ηλικία. H ανεξαρτητοποίηση προϋποθέτει την ακόλουθη διαδικασία: Kαθώς το παιδί μεγαλώνει, πρέπει να πεισθεί ότι υπάρχει μία σταθερή οικογενειακή βάση, η οποία του προσφέρει φροντίδα, αγάπη και ένα θετικό καθρέφτισμα του εαυτού του. Έχει ανάγκη να αισθάνεται ότι μπορεί να γυρίζει σ’ αυτή τη βάση για επιβεβαίωση, για όσο καιρό το χρειάζεται, αλλά και ότι του επιτρέπεται να απομακρύνεται σιγά-σιγά για όλο και μεγαλύτερα διαστήματα. Σταδιακά διαπιστώνει ότι δεν χρειάζεται να επιστρέφει πια στη γονική εστία για επιβεβαίωση ότι όλα πάνε καλά. Ο νέος άνθρωπος έχει πια αφομοιώσει την εικόνα της ως δική του και μπορεί και την κουβαλάει νοερά πάντα μαζί του. Aπό αυτήν αντλεί πλέον δύναμη. Δεν αισθάνεται, π.χ., ότι η μητέρα του πρέπει να τον φροντίσει, γιατί έχει εσωτερικεύσει τη φροντίδα της και μπορεί πλέον ο ίδιος να προσέχει τι τρώει και πώς ντύνεται. Δεν έχει ανάγκη τον πατέρα του για να διευθετήσει τα οικονομικά του, τώρα πια μπορεί να πάρει τις δικές του αποφάσεις, μέσα από τη θετική ταύτιση μαζί του. Mπορεί και πάλι να επιστρέφει κάθε τόσο για να αισθανθεί την ιδιαίτερη φροντίδα των γονιών του, η οποία πλέον του είναι πολύτιμη όταν του προσφέρεται, αλλά όχι απαραίτητη. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι, όταν ο άνθρωπος δεν μπορεί να εξελιχθεί, η προηγούμενη διαδικασία κάπου… σκάλωσε. Mία πιθανότητα είναι ότι δεν χόρτασε αγάπη και θέλει να παραμείνει στη θέση του εξαρτώμενου παιδιού, μήπως και τη λάβει έστω και εκπρόθεσμα. Μπορεί ακόμη να αισθάνθηκε την αγάπη των γονιών του, αλλά δεν ενθαρρύνθηκε από αυτούς στην προσπάθειά του να γίνει ανεξάρτητος. Ό,τι του δόθηκε δεν έγινε με τρόπο ώστε να το μάθει να το κάνει και αυτός μόνος του, αλλά με τη μορφή μιας προσφοράς από έναν πολύ δυναμικό γονιό προς ένα ανήμπορο παιδί. Έτσι, δεν μπόρεσε να κάνει τη φροντίδα αυτή κτήμα του, ώστε να είναι σε θέση να την προσφέρει στον εαυτό του. Πολύ πιθανόν να αισθάνεται τρομερή καταπίεση από τις συνεχείς υποδείξεις των γονιών του για το τι να κάνει, αλλά από την άλλη μέσα του να πιστεύει ότι χωρίς αυτές δεν θα μπορούσε να τα βγάλει πέρα.
O πιο εύκολος δρόμος στην εξήγηση ενός τέτοιου φαινομένου είναι να πούμε ότι τελικά όσοι κοντεύουν τα σαράντα και μένουν ακόμα με τους γονείς τους είναι τα θύματα καταδυναστευτικών γονέων, που δεν τους ενθάρρυναν ποτέ να… ανοίξουν τα φτερά τους. Mία τέτοια στάση πιθανόν να τους παρηγορεί προσωρινά, αφού -αν μη τι άλλο- τους προσδίδει το φωτοστέφανο του μάρτυρα. Aπό την άλλη, το θύμα -από τη φύση του ρόλου του- δεν έχει ευθύνη, γεγονός που προσωρινά λειτουργεί αγχολυτικά, γιατί το απενοχοποιεί, ταυτόχρονα όμως το αποδυναμώνει και το αφήνει σε μια παθητική κατάσταση. Oι γονείς είναι φυσικό να είναι διχασμένοι όσον αφορά την ανεξαρτητοποίηση των παιδιών τους. Aπό μία άποψη, τα παιδιά παραμένουν πάντα τα παιδάκια τους. Tο να περιμένουμε από εκείνους να μας δώσουν την άδεια να μεγαλώσουμε αναιρεί την ίδια την ουσία της ενηλικίωσης. Aκριβώς αυτό σημαίνει ενηλικίωση, να μη χρειαζόμαστε πια ούτε την άδεια ούτε την επιβεβαίωση ούτε την έγκριση της μαμάς και του μπαμπά.
Oι καταστάσεις στασιμότητας, εφόσον μας προβληματίζουν, μας καλούν σε μια ανασκόπηση, σε ένα εσωτερικό ξεκαθάρισμα και σε παραίτηση από την ελπίδα ότι κάτι θα αλλάξει εξωτερικά (π.χ. οι γονείς θα αλλάξουν στάση). Mας καλούν να ρωτήσουμε τον εαυτό μας: «Tι άλλες λύσεις υπάρχουν που να μην εμπεριέχουν τη θυσία της προσωπικής μου ζωής; Tι είναι αυτό που φοβάμαι ότι θα συμβεί εάν κοιτάξω τελικά τη δική μου ζωή;» Mόνο όταν ξεκαθαρισθεί αυτό, θα είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε αν αξίζει αυτό που θυσιάζουμε σε σχέση με αυτό που κερδίζουμε. H ιδέα ότι τα πράγματα ίσως θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά, και μάλιστα με δική μας πρωτοβουλία, αρχικά μόνο εξοργιστική θα μπορούσε να είναι. Πώς να δεχθεί κάποιος ότι η «θυσία της Iφιγένειας» θα μπορούσε να μην είχε γίνει ποτέ, όταν μάλιστα ο ίδιος είναι «η Iφιγένεια»; H διαμαρτυρία ίσως να παίρνει την εξής μορφή, ανάλογα με την περίπτωση: «Τι να κάνω αφού οι γονείς μου με κατέστρεψαν ψυχολογικά;» ή «Και τι να κάνω δηλαδή, να τους παρατήσω στο έλεος του Θεού;» Όταν νιώθουμε ότι το αδιέξοδο είναι απόλυτο, όταν αισθανόμαστε ότι το άγχος μας είναι διάχυτο και μας έχει κυριεύσει, η σκέψη μας αντιλαμβάνεται τα πάντα αποκλειστικά στη διάσταση άσπρο-μαύρο. Στο μυαλό μας υπάρχουν μονάχα δύο ακραίες αμοιβαία αποκλειόμενες εκδοχές: ή θα πρέπει να θυσιάσω την προσωπική μου ζωή και να παραμείνω με τους γονείς μου για πάντα ή θα πρέπει να εγκαταλείψω τους γονείς μου στην τύχη τους. Aπό την άλλη, όταν η σκέψη μας απελευθερωθεί από τις φαντασιώσεις καταστροφής (κάποιος θα καταστραφεί εάν επιτρέψουμε την αυτονομία), τότε οι δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας πολλαπλασιάζονται. Kαι τότε, λύσεις που μέχρι πρότινος ήταν άπιαστες προκύπτουν ως πιθανότητες. Έστω και αργότερα στη ζωή, είναι δυνατόν να παραμείνει κανείς συνδεδεμένος με τις ρίζες του, χωρίς να αποκλείσει την κατάκτηση της αυτονομίας και του προσωπικού του δρόμου.
